همتایی حضرت فاطمه و علی (علیهماالسلام)

Views: 2

همتایی حضرت فاطمه و علی (علیهماالسلام)
اگر حضرت فاطمهٍّ سیده زنان جهانیان است و غیر از حضرت علی(علیه السلام) احدی همتای او نمی باشد، تنها به لحاظ کمال وجودی آن بانوست؛ نه به لحاظ پیوندهای اعتباری او. هرگونه کمال عملی یا علمی برای اهل بیت عصمت(علیهم السلام) به عنوان اهل بیت طهارت(علیهم السلام) ثابت شود، مانند همتایی آنان با قرآن کریم حدیث ثقلین و همانندی آنها با سفینه نوح که حرکت و سکون آن با نام خدا بود. همان طوری که سیره علمی این دو همتای معصوم(علیهماالسلام) همسان بود، سیره عملی این دو نیز همانند بوده است.

قال مولینا جعفر بن محمد الصادق: «لولا أن اللّه تبارک و تعالی خلقَ أمیرالمؤمنین(علیه السلام) لفاطمهٍّ ما کان لها کفو علی ظهر الأرض مِن آدمَ و مَنْ دونه».[۱]

۱.گرچه هر موجودی به نوبه خودْ مظهر اسمی از اسماء حسنای خداوند سبحان می باشد و از آن جهتْ همانند ندارد، زیرا تکراری در نظام هستی نیست، لکن مظاهر جزئی، چون کثرت آنها آشکار و وحدت آنان نهان است، جهات مشترکی را می توان در آنها یافت که آنان را همگنان سازد.

هرچه هستی چیزی محدودتر باشد، همتاهای فراوانی خواهد داشت و هرچه هستی چیزی وسیع تر باشد، همانندهای کمتری خواهد داشت تا به هستی محض برسد که نه همانند خواهد داشت: ﴿لیس کمثله شیء﴾[۲] و نه همتائی برای آن وجود صرف فرض می شود: ﴿و لم یکن له کفواً أحد﴾.[۳] در قلمرو امکان، مظهر آن نام برتر (اسم اعظم)، وجود مبارک پیامبر(صلّی الله علیه وآله وسلّم) است که اَحدی در محدوده امکان همانند او نیست؛ زیرا مظهر تام خدای بی همتا را همتا نخواهد بود: ﴿ثمّ دنا فتدلّی ٭ فکان قاب قوسین أو أدنی ٭ فأوحی إلی عبده ما أوحی ٭ ما کذب الفؤاد ما رأی﴾ [۴] و اگر ممکن در برابر وجود مبارک ختمی مرتبت قرار گیرد، ما دون او خواهد بود؛ نه همسان او؛ زیرا تحت لوای حمد او واقع شده و به شفاعت کبرای او نیازمند است و اگر موطنی فرض شود که دیگر انوار طاهره با حضرتش متحد باشند، باز سخن از همتایی نخواهد بود؛ زیرا در آن موطن، کثرتی نیست تا کلام از برابری یا برتری به میان آید؛ بنابراین، برای وجود مبارک پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) همتایی در پهنه امکان نمی باشد؛ خواه به عنوان سالبه به انتفاء محمول، چنان که در فرض اوّل بیان شد و خواه به عنوان سالبه به انتفاء موضوع، چنان که در فرض دوم اشاره شد. هرگونه همسانی در بخش موجودهای مجرد یافت شود، راجع به اوصاف خارج از ذات آنهاست و هرگونه تمایز بی همتایی در آنها یافت شود، راجع به درون ذات آنهاست: ﴿ما منّا إلاّ له مقامٌ معلوم﴾ [۵] و مراد از مقام معلوم که همانند ندارد، هویت وجودی آنهاست؛ نه ماهیت مفهومی آنان که شرکت در آنها، نه نقصی برای موجود کامل و نه فضیلتی برای موجود ناقص محسوب خواهد شد.

۲.اساس کمال هر چیزی، هستی همان شی ء است که حقیقت او را تشکیل می دهد؛ نه چیزهایی بیرون از آن؛ همانند امور ماهوی یا مفهومی که خود سهمی از حقیقت اصیل ندارند و حصول آنها در اذهان است و نیل نیروهای ادراکی نسبت به آنها سهل می باشد. هرچه هستی چیزی ضعیف تر باشد، ادراک شهودی آن آسان تر است و هرچه هستی چیزی قوی تر باشد، نیل حضوری در آن دشوارتر خواهد بود تا برسد به هستی محض که نه ادراک حصولی حکیم بحّاث را به آن مقام منیع راه است: «لا یدرکه بعد الهمم»،[۶] و نه ادراک حضوری عارف غوّاص را به عمق آن بحر بی کران، مجال می باشد: «لا یناله غوص الفطن».[۷]

لذا در عرفان نظری مسئله ای که موضوع او هویت مطلقه و مقام لا تعین (همان مقام ذات) باشد، وجود ندارد.[۸] گرچه ادراک مظاهر آن هستی محض، نه تنها برای عقل میسور است، که حسّ نیز از نیل به آنها محروم نیست، ولی ادراک ذات اقدس آن وجود صرف، نه تنها میسور حس نیست که مقدور عقل هم نخواهد بود: «و العقل کالحس قاصر عن الوصول إلی سرادق جلاله».[۹] آری، اصل علم به ذات اقدس و نه اکتناه به آن، بدیهی هر موجودی است که ادراکی دارد؛ زیرا او قبل از ادراک خود و لوازم ذاتی خود و حتی قبل از ادراک آگاهی خود، ذات آن هستی محض را ادراک می نماید؛ لذا وحی آسمانی، اصل آگاهی به آن ذات اقدس را فطری دانسته و درباره آن سخن نمی گوید: «… و اما الذات فستطلع ان القرآن یراه غنیاً عن البیان».[۱۰]

در منطقه امکان شناخت حصولی یا حضوری، موجودی دشوارتر از شناخت وجود مبارک ختمی مرتبت (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و انوار طاهره اهل بیت طهارت(علیهم السلام) نمی باشد: «…الإمام واحد دهره؛ لا یدانیه أحدٌ و لا یعادله عالم و لا یوجد منه بدل و لا له مثلٌ و لا نظیر… و هو بحیث النجم من ید المتناولین و وصف الواصفین؛ فأین الإختیار من هذا؟! و أین العقول عن هذا… ».[۱۱]

۳.گرچه کمال هر چیزی به هستی همان چیز است، نه امور مفهومی یا ماهوی آن، ولی معیار کمال هر چیزی همانا هستی اوّلی و ذاتی شی ء است؛ نه هستی مادی ثانوی و عرضی آن؛ زیرا حقیقت هر چیزی را صورت نوعیه او ترسیم می کند که حاکی نحوه هستی اوست؛ نه اوصاف بیرونی او که ترجمان نحوه ارتباط او به خارج از حقیقت او می باشد و کمال ذاتی انسان که همان هستی آگاه و فعال است، به نحوه اندیشه های صحیح است که از مبادی عالیه دریافت می کند و به نحوه نیت و اراده تدبیر بدن و جهان طبیعت است که همان عقل نظری و عقل عملی او را تشکیل می دهند.حقیقت انسان از لحاظ علم، همان اندیشه ناب خواهد بود و از لحاظ عمل، همان نیت خالص و کمیاب می باشد که در جهان آخرت به صورت آن علم کامل و این اراده خالص محشور خواهد شد و دیگر روابط و پیوندهای عَرَضی را به حریم حقیقت انسان، راهی نیست: «…قیمه کل امرء ما یحسنه»،[۱۲] و همان طوری که در واقعیت آغازین انسان تأثیری ندارند، در ظهور حقیقت او، در انجام و پایان او هم سهمی نخواهند داشت: ﴿…فلا أنساب بینهم﴾.[۱۳]

مشروط نبودن مقام ولایت به مرد یا زن بودن
چون حقیقت انسان را روح مجرد او تأمین می نماید و بدن در تمام مراحلْ تابع آن است و موجود مجرد نیز منزّه از پدیده های ذکورت و انوثت است، لذا هیچ کمالی از کمالات وجودی برای انسان، نه مشروط به مذکر بودن اوست و نه ممنوع به مؤنث بودن او خواهد بود و از این جهت، کمال حقیقی که همان مقام شامخ ولایت است، نصیب هر انسان مطهر واجد شرایط خواهد شد. آری، مناصب اجرایی به حسب نظام احسن، بین زن و مرد توزیع و هرکدام به وظیفه خاصْ راهنمایی شده اند، لذا نام مریم در ردیف دیگر اولیای الهی قرار دارد: ﴿…ذکر رحمت ربّک عبده زکریا﴾؛ ﴿و اذکر فی الکتاب مریم… ﴾؛ ﴿و اذکر فی الکتاب إبراهیم… ﴾؛ ﴿و اذکر فی الکتاب موسی… ﴾؛ ﴿و اذکر فی الکتاب إسمعیل… ﴾؛ ﴿…و اذکر فی الکتاب إدریس﴾ [۱۴]، و سرّش همان طوری که اشاره شد، آن است که کمال حقیقی انسان از آن روح مجرد اوست که از قید ذکورت و انوثت رهاست؛ چنان که از بند نژاد سفید و سیاه آزاد و از حیطه زبان و زمان و اقلیم و دیگر پدیده های مادی، بیرون است.

سیده زنان بودن حضرت فاطمه بر اثر کمال ذاتی او
۴.اگر حضرت فاطمهٍّ سیده زنان جهانیان است و غیر از حضرت علی(علیه السلام) احدی همتای او نمی باشد، تنها به لحاظ کمال وجودی آن بانوست؛ نه به لحاظ پیوندهای اعتباری او؛ زیرا ربط قراردادی، مایه کمال اعتباری است؛ نه حقیقی و تنها کمال ذاتی و هستی است که پایه هرگونه کمالهای حقیقی خواهد بود؛ لذا نباید کمال آن صدیقه کبرا را در اضافات عرضی او بررسی کرد.

زیرا دیگران نیز در آن پیوندهای عرضی با او برابر یا از او برترند، زیرا فرزندی پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) منحصر در او نیست و همسری امیرالمؤمنین ویژه او نبود؛ که دیگران نیز فرزند نبی اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و همسر حضرت علی(علیه السلام) بوده اند و در این اضافات با او برابرند؛ و همچنین مادری امامان معصوم مخصوص آن حضرت نیست که فاطمه بنت اسد در مادری امامان معصوم(علیهم السلام) از او برتر است؛ زیرا اگر آن حضرت مادر یازده امام معصوم است، این بانو نیز مادر دوازده امام معصوم می باشد؛ ولی هرگز به مقام منیع حضرت زهراٍّ نمی رسد و چون هستی این گونه از اضافات اعتباری به هستی ذاتی و مستقل تکیه دارد، اگر تکیه گاه آنها یک هستی کامل باشد، شکوفایی این گونه از اوصاف عرضی بیشتر خواهد شد. خلاصه آنکه شناختِ حدّی یک انسانِ متعالی، همانا معرفت هستی اوست، و آگاهی از اوصاف عرضی او که به منزله شناخت رسمی و یا احیاناً شناخت اسمی می باشد، چندان عمیق و معتبر نخواهد بود.

ثقلین، ترجمان هستی حضرت فاطمه
۵.بهترین روش شناخت حضرت فاطمهٍّ تحلیل ثقلین، یعنی قرآن کریم و سنّت معصومین(علیهم السلام) می باشد که هیچ عاملی بهتر از این دو وزنه وزین، ترجمان هستی آن ذات مقدّسه نمی باشد.

آیه تطهیر
﴿إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیراً﴾ [۱۵]؛ اراده ای که در این آیه کریمه به خدای سبحان نسبت داده شده، اراده تکوینی است که هرگز از مراد تخلّف نخواهد داشت: ﴿إنّما أمره إذا أراد شیئاً أن یقول له کن فیکون﴾ [۱۶] و امتیاز اراده از مراد، همان تغایر ایجاد و وجود است که با تمایز در نسبت و اعتبار از یک دیگر ممتاز می باشند. سرّ ضرورت تحقق مراد در اراده تکوینی، آن است که در نشأه ملکوتی اشیاء تزاحم و برخورد وجود ندارند، لذا به مجرد اراده ﴿کن﴾، مراد ﴿فیکون﴾ متحقق می شود و ذکر حرف ﴿فاء﴾ در ﴿فیکون﴾ برای بیان ترتّب وجودی است؛ نه انفکاک زمانی و مانند آن. جهت تکوینی بودن اراده در آیه فوق، این است که اراده خداوند به فعل خودش تعلق گرفته؛ نه به فعل غیر و نه به سبب شی ء دیگر؛ زیرا اراده خداوند به طهارت انسانها از راه امتثال تکالیف، اراده تشریعی است که تخلّف آن از مراد محذوری ندارد.

زیرا معنای اراده تشریعی، آن است که خداوند سبحان اراده جعل قانون می کند که در حقیقت «اراده التشریع» است و به نوبه خود، یک اراده تکوینی است؛ لذا قانون که مراد است حتماً جعل خواهد شد و تخلّف در تشریع و جعل او راه ندارد؛ یعنی به مجرد اراده قانونگذاری، قانون به عنوان یک امر دینی جعل می شود. معنای جعل قانون، آن است که بین اراده قانونگذاری و بین تحقق آن شی ء در خارج، اراده انسان مختار، فاصله است که یا با حسن اختیار خود انجام می دهد و یا با سوء اختیار خود آن را ترک می کند؛ بر خلاف اراده تکوینی که مستقیماً به مراد خارجی تعلق می گیرد که عین فعل خداست و تخلّف پذیر نخواهد بود.

بنابراین فرق آیه فوق با آیه ﴿و لکن یرید لیطهّرکم و لیتمّ نعمته علیکم لعلّکم تشکرون﴾ [۱۷] روشن می باشد؛ زیرا در این آیه، خدای سبحان اقسام سه گانه طهارت (وضو و غسل وتیمم) را تشریح فرموده، تا انسان مختار با اراده خود، تکالیف یاد شده را امتثال نماید و از این راه، طاهر گردد. گرچه در تیمّمْ گردآلود و غبارین خواهد شد، ولی از هرگونه غرور و خودخواهی و هواپرستی تطهیر می شود؛ چنان که در آیه ﴿خذ من أموالهم صدقه تطهّرهم و تزکیهم بها﴾ [۱۸] پرداخت زکات که یک عمل عبادی و اختیاری است، سبب تطهیر و تزکیه شناخته شده است. پس اگر خداوند سبحان اراده تطهیر و تزکیه انسانها را از راه تکلیف به خودش نسبت می دهد، همانا اراده تشریعی است و نه تکوینی؛ لذا نه با تخلّف مرادْ منافاتی دارد و نه با اراده تکوینی خدا به عدم تطهیر دلهای تبهکارانْ مخالف است و نه با جعل رجس و پلیدی بر متمرّدان بی ایمان منافات دارد؛ زیرا نه اراده تشریعی به طهارت، نقیض عدم اراده تکوینی به طهارت است و نه ضد اراده تکوینی به جعل رجس و پلیدی می باشد؛ لذا در عین آنکه با اراده تشریعی نسبت به همه مکلفین فرمود: ﴿…یرید لیطهّرکم… ﴾ با اراده تکوینی نسبت به متمردان از دستورات الهی و شتابزدگان به سوی کفر و. .. فرمود: ﴿…أُولئک الذین لم یرد اللّه أن یطهّر قلوبهم… ﴾ [۱۹] و در حالی که با اراده تشریعی فرمود: ﴿…ویذهب عنکم رجز الشیطان﴾ [۲۰] با اراده تکوینی نسبت به نابخردان چنین فرمود: ﴿و یجعل الرجس علی الذین لا یعقلون﴾ [۲۱]؛ ﴿کذلک یجعل اللّه الرجس علی الذین لایؤمنون﴾.[۲۲] خلاصه آنکه خدای سبحان با اراده تکوینی تخلف ناپذیر خود، موهبت طهارت از هرگونه رجس را خواه در اندیشه های عقل نظری و خواه در نیت و اراده های عقل عملی، به اهل بیت عصمت اعطاء فرمود و به مقتضای حصر، این تطهیر تکوینی را تنها به آن ذوات طاهره اختصاص داد و فقط برای آنان اراده نمود.

به مقتضای استمرار مستفاد از تعبیر به فعل مضارع ﴿یرید﴾، منظور همان دفع هرگونه رجس است؛ نه رفع آن؛ که اگر لحظه ای پلیدی گناه به حرم امن آن ذوات پاک راه یابد، با دوام و استمرار فیض «اذهاب رجس» و تطهیر از هر «ناپاکی» سازگار نخواهد بود. چون از هجوم هرگونه گناه جلوگیری به عمل می آید و هیچ ناپاکی را به مقام قداست آن پاکان الهی راه نیست، معلوم می شود که خطور انجام کار ناصواب را در دلهای متیم آنان گذری نمی باشد؛ زیرا تعبیر آیه کریمه این نیست که اهل بیت(علیهم السلام) را از رجس دور می دارم که با میل درونی آنان سازگار باشد، بلکه تعبیر آن است که رجس را از آنان دور می دارم و از آنان برطرف می سازم. همانند تعبیری که درباره بنده مُخْلَص، حضرت یوسف صدّیق شده است: ﴿…کذلک لِنصرف عنه السوء و الفحشاء إنّه من عبادنا المخلَصین﴾ [۲۳]؛ یعنی بدی و زشتی را از حضرت یوسف(علیه السلام) منصرف می کنیم؛ نه آنکه حضرت را از زشتی باز می داریم. بنابراین، گناه اصلاً به کوی صداقت و اخلاص بندگان صدیق و مخلص راه ندارد و مستفاد از تعبیر ﴿لیذهب عنکم الرجس﴾ همان انصراف رجس از اهل بیت(علیهم السلام) است؛ نه انصراف آنان از رجس؛ در نتیجه خیال پلیدی که به نوبه خود رجس نفسانی است، در صحنه عقل طاهر آنها راه ندارد. چون تنها به اذهاب رجس اکتفا نشد و تطهیر مؤکد را در تعقیب آن ذکر کرد، معلوم می شود، نه تنها هیچ پلیدی را به حرم عصمت و طهارت راهی نیست، بلکه هیچ اثری از آثار آن نیز به کوی اخلاص راه ندارد؛ زیرا پلیدی آن چنان از حریم هستی پاکان الهی دور است که غبار آن یا رائحه آن یا رنگ یا سایه و شبح و طیفی از آن هم به بلندای مقام مقدس آنان راه نخواهد داشت.

امام رازی را سخنی نغز در سرّ جمع بین اذهاب رجس و تطهیر آن ذوات است؛ بدین عبارت: «فیه لطیفه و هی ان الرجس قد یزول عیناً و لا یطهر المحل؛ فقوله تعالی ﴿لیذهب عنکم الرجس﴾ أی یزیل عنکم الذنوب ﴿ویطهّرکم﴾ أی یلبسکم خلع الکرامه»؛[۲۴] یعنی، نه تنها صفات سلبیه را با اذهاب رجس تأمین فرمود، بلکه خلعت کرامت را که محور تمام صفات ثبوتیه است، با تطهیر که یک امر وجودی است، تضمین نمود؛ لذا هماره آثار طهارت از آن ذوات به دیگران می رسد و هیچ اثری از آثار پلیدی را به مأمن عصمت آنان راه نیست. همانند مؤمنان خاص که از میعاد ویژه رحمت برخوردارند و نه تنها جهنم به سراغ آنها نمی رود و آنان از آتش دورند، بلکه صدای جهنّم نیز که اثری از آثار اوست به گوش آنها نمی رسد و روزی که همه موجودات آسمانی و زمینی هراسناکند[۲۵] آنان از هراس نیز مصونند: ﴿إنّ الذین سبقت لهم منّا الحسنی أُولئک عنها مبعدون ٭ لا یسمعون حسیسها و هم فی ما اشتهت أنفسهم خالدون ٭ لا یحزنهم الفزع الأکبر… ﴾ [۲۶]؛ «فبادروا بأعمالکم تکونوا مع جیران اللّه فی داره، رافق بهم رسله و أزارهم ملائکته وأکرم اسماعهم أن تسمع حسیس نار أبداً».[۲۷] و چون ادراک معارف قرآن، بدون طهارت ضمیرْ میسور نیست: ﴿إنّه لقران کریم ٭ فی کتاب مکنون ٭ لایمسّه إلاّ المطهرون﴾ [۲۸] و تطهیر شدگان الهی با کتاب مکنونی که محیط به قرآنِ تنزّل یافته استْ در تماس و ارتباطند، اهل بیت عصمت(علیهم السلام) نیز به همه مدارج و معارج قرآن آگاه و مطّلع اند.

چون درجات بهشت به عدد آیات قرآن کریم است: «…فإن درجات الجنّه علی قدر آیات القرآن؛ یقال له: اقرأ و ارق، فیقرأ ثم یرقی… »[۲۹]. نیل به درجه جنه اللقاء از آنِ کسی است که در اثر طهارت روح، حقیقت قرآن را که در اُمّ الکتاب نزد خداوند سبحان از اعتلاء و حکمت ویژه ای برخوردار است، تلقی نماید: ﴿إنّا جعلناه قراناً عربیاً لعلکم تعقلون ٭ و إنّه فی أُمّ الکتاب لدینا لعلی حکیم﴾.[۳۰] ما دامی که انسان به هستی خود یا به وصف خود مانند علم و معرفت توجه دارد، به طهارت ناب راه نخواهد یافت: «…فمن رزق الطهاره حتی عن الإخلاص فقد مُنح الإخلاص… » [۳۱] و در نتیجه، مساسی که با کنه قرآن نخواهد داشت و از جنه اللقاء نیز طرفی نمی بندد و چون تطهیر در آیه کریمه، مطلق است و از رجز و رجس خاصی سخن به میان نیامده است، پس هرچه سیئه و پلیدی شمرده می شود، گرچه حسنه ابرار باشد، از اهل بیت طهارت(علیهم السلام) زدوده شده است حتی پلیدی توجه به هستی خود و وصف خود و….

این همان طهارت نایابی است که از مطهر ناب، حضرت جعفر بن محمد الصادق(علیه السلام) در ذیل آیه کریمه ﴿وسقاهم ربّهم شراباً طهوراً﴾ [۳۲] رسیده ست که مراد، طهارت از «ما سوی اللّه» است: «…یطهرهم عن کل شی ء سوی اللّه إذ لا طاهر مَنْ تَدَنّسَ بشی ء من الأکوان إلاّ اللّه»؛ رووه عن جعفر بن محمد(علیهماالسلام).[۳۳]

سپس در بین مفسران اسلامی چون امام رازی و دیگران رواج یافت که در ذیل آیه کریمه یاد شده، گفته است: «…فإذا وصل الی ذلک المقام و شرب من ذلک الشراب انهضمت تلک الاشربه المتقدمه؛ بل فنیت؛ لأن نور ماسوی اللّه تعالی یضمحل فی مقابله نور جلال اللّه و کبریائه و عظمته و ذلک هو آخر سیر الصدیقین و منتهی درجاتهم فی الارتقاء و الکمال؛ فلهذا السبب ختم اللّه تعالی ذکر ثواب الابرار علی قوله: ﴿و سقاهم ربّهم شراباً طهوراً﴾».[۳۴]

در تفسیر اَبی السعود بن محمد عمادی چنین آمده است: «هو نوع آخر… کما یرشد إلیه اسناد «سقیه» إلی رب العالمین و وصفه بالطهوریه؛ فإنه یطهر شاربه عن دنس المیل إلی الملاذ الحسّیه و الرکون إلی ما سوی الحق؛ فیتجرد لمطالعه جماله ملتذاً بلقائه باقیاً ببقائه و هی الغایه القاصیه من منازل الصدیقین و لذلک ختم بها مقاله ثواب الأبرار» [۳۵] و مراد از ابرار در این بحث، مقابل مقربین نیست؛ بلکه جامع آنان هم خواهد بود.

مهتایی فاطمه(علیهاالسلام)با علی(علیه السلام)درهمه مراحل تطهیر از شهود غیرخدا
باری، تطهیر از شهود غیر حق در جنه اللقاء به صورت شراب طهور، ظهور خواهد نمود و همان تطهیر کننده در دنیا، ساقی عقبا خواهد بود و همان تطهیر شدگان در این عالم، نوشندگان جام طهور آن عالم خواهند بود که در همه این مراحل، از آغاز تا انجام، فاطمه زهراٍّ همتای امیرالمؤمنین(علیه السلام) بوده و می باشد؛ چنان که کمالهای یاد شده، کمال اوّلی انسان کامل خواهد بود؛ یعنی به منزله فصل مقوّم و صورت نوعیه او می باشد؛ نه کمال ثانوی که به منزله عرض و وجود نعتی او باشد.

آیه مباهله
﴿فمن حاجّک فیه من بعد ما جائک من العلم فقل تعالوا ندع أبنائنا و أبنائکم ونسائنا و نسائکم و أنفسنا و أنفسکم ثمّ نبتهل فنجعل لعنت اللّه علی الکاذبین﴾[۳۶]. گرچه مباهله به عنوان اعجاز پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و کرامت اولیای الهی، یک فضیلت شایان توجه است و گرچه حضور خصوص اهل بیت عصمت(علیهم السلام) در جریان مباهله با «وَفْد نجران»، یک منقبت شایان اهتمام است، لیکن آنچه از آیه کریمه استفاده می شود، آن است که اهل بیت از برجسته ترین مظاهر جلال و جمال خداوند سبحان اند. اما مظهر جلال، برای آنکه جعل و ایجاد لعنت و غضب الهی که فعلی از افعال جلالیه حق است، به آنها نسبت داده شده؛ همان طوری که گاهی به فرشتگان جلال و ملائکه غضب نسبت داده می شود. معنای جعلِ لعنت بر شخص یا گروه، از بین بردن حیات و وجود اوست یا از بین بردن سلامت و وصفی از اوصاف وجودی او (لیس تامه یا لیس ناقصه)؛ چنان که معنای جعل رحمت بر شخص یا گروه، افاضه نعمت وجود یا نعمت وصفی از اوصاف وجودی او خواهد بود (کان تامه یا کان ناقصه).

این واسطه فیض یا غضب بودن، گاهی به عنوان نیایش و درخواست است که خدای سبحان با هر سببی که صلاح می داند آن مورد خواسته را انجام نماید و برآورده کند؛ همانند دعای نوح سلام اللّه علیه: ﴿ربّ لا تذر علی الأرض من الکافرین دیاراً﴾ [۳۷] و دیگر ادعیه اولیای الهی که وسیله نزول رحمت یا حلول غضب شده یا می شود.

گاهی به عنوان وساطتِ نفسِ قدسی نیایش کننده که خود، مظهر اسم جلال یا جمال خواهد بود؛ زیرا همان طوری که ممکن است با دعای یک ولی از اولیای الهی مرده زنده شود یا زنده بمیرد، ممکن است با قداست همان نفس، کسی احیاء شود یا کسی مورد اِماته واقع گردد؛ همانند احیای مرده ها به قداست حضرت مسیح روح اللّه.[۳۸]

چون همه شئون یاد شده از اسمای فعلی خدای سبحان اند، نه از اسمای ذاتی حق سبحانه و تعالی و جمیع تصرّفات بیان شده به اذن خدای بی همتاست، به طوری که در عین اسناد کارهای اعجاز یا کرامت به اولیای الهی، سلب اسناد هم صحیح است و در سراسر نظام توحید افعالی، این اصلْ حاکم است که: و ما فعلت إذ فعلت و لکن اللّه فعل، هیچ محذور عقلی در بین نیست تا به عنوان قرینه لُبّی متّصل یا منفصل، اسناد جعل لعنت خدا بر کاذبین را به اهل بیت(علیهم السلام) «اسناد الی غیر ما هو له» بدانیم و چون بحث در کمالات وجودی است، جریان شرور و معاصی و نقایص و مانند آن، از مبحث بیرون است؛ چنان که ﴿کلّ ذلک کان سیئه عند ربّک مکروهاً﴾ [۳۹]، و چنان که ﴿ما أصابک من حسنهٍ فمن اللّه و ما أصابک من سیئهٍ فمن نفسک… ﴾.[۴۰] خلاصه آنکه گرچه دعا جهت درخواست عذاب و حلول غضب و اجابت آن دعا، خود کرامتی از کرامتهای والای صاحبان نفوس قدسیه است که مستجاب الدعوهااند، لیکن برتر از آن، کرامتی است که خود انسان شأنی از شئون جلالیه حق سبحانه قرار گیرد و به اذن اللّه قومی را مورد غضب قرار دهد و ظاهر آیه کریمه ﴿…ثمّ نبتهل فنجعل… ﴾ [۴۱] همین قسم اخیر است.

و اما اینکه این ابتهال و جعل لعنت و عذاب به هر دو طائفه که در مباهله شرکت داشتند، نسبت داده شده و اختصاصی به اهل بیت طهارت(علیهم السلام) ندارد، لازم است به این مطلب عنایت شود که گاهی تأدّب و تواضع در تعبیر ومحاوره، ایجاب می کند که با جزم به حق بودن خود و قطع به باطل بودن طرف مقابل، این چنین گفته شود که: ﴿…و إنّا أو إیاکم لعلی هدی أو فی ضلالٍ مبین﴾،[۴۲] و در آیه مورد بحث، خدای سبحان به پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) چنین فرمود: ﴿الحقُّ من ربّک فلا تکن من الممترین ٭ فمن حاجّک فیه من بعد ما جائک من العلم… ﴾ [۴۳]؛ یعنی حق از ناحیه پروردگار تو است؛ پس هیچ گونه شک و اضطراب و نگرانی فکری را به خود راه نده و اگر کسی درباره حق قطعی که از پروردگارت به تو رسیده است، بعد از علم تو به آن احتجاج کرد،….

بنابراین، هیچ گونه احتمالی برای تأثیر ابتهال طرف مقابل نخواهد بود؛ چه رسد به اینکه بتوانند لعنت خدای را بر فرد یا گروهی جعل کنند؛ پس تنها طایفه ای که ابتهال و جعل عذاب به اذن اللّه به آنها نسبت داده می شود و این اسناد هم از قبیل «اِسناد اِلی ما هو له» می باشد، همانا اهل بیت عصمت(علیهم السلام) خواهد بود: و کفی بنا عزّاً أن نکون اُمّه لهولاء الائمه الساده. این، یک نکته راجع به مظهر جلال و شأن تعذیب.

نکته دیگری که در آیه یاد شده مطرح است، آن است که اهل بیت عصمت(علیهم السلام) مظهر جمال و شأن هدایت حق اند. بیانش این است که صدق و کذب خبری، از اوصاف متقابل خبراند که اگر چیزی عنوان خبر داشت یا صدق است و یا کذب و اگر چیزی خبر نبود مثلاً مفرد یا جمله انشایی بود، نه صدق خواهد بود و نه کذب.

همچنین صادق و یا کاذب بودن از اوصاف متقابل مخبراند که اگر کسی مخبر نبود، نه صادق است و نه کاذب؛ بنابراین، صادق یا کاذب بودن شخص یا گروه، فرع بر ادعای او یا دعوت و گزارش خبری اوست و چون در آیه مورد بحث، «کاذبین» جمع، ذکر شده است، لازمه اش آن است که در هر دو طرف مدّعیانی وجود داشته باشند که اگر صادق نبودند و کاذب بودند، مشمول لعنت فعلی حق تعالی قرار گیرند و اگر در بین اهل بیت عصمت(علیهم السلام) خصوص پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) مدعی حق بود و دعوت به حقیقت می کرد و سایرین ناظر صحنه مباهله و تماشاگر محفل محاوره بوده اند، آنها نه صادق بوده اند و نه کاذب؛ زیرا صدق و کذب مخبری، فرع بر اِخبار است و در نتیجه، «کاذبین» مصداق پیدا نمی کرد و چون منظور از «کاذبین» دروغگویان مخصوص به مورد مباهله است، نه هر دروغگو، حتماً لازم است که در هر طرف محاوره و ابتهال، عده ای مدّعی حق باشند تا عنوان «کاذبین» مصداق داشته باشد؛ بنابراین، در طرف اهل بیت عصمت(علیهم السلام) دعوی حق و دعوت به حقیقت، اختصاصی به پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) نخواهد داشت.[۴۴]

آری، رسالت و نبوت و دریافت وحی تشریعی و… مختص به وجود مبارک حضرت ختمی مرتبت است؛ اما ولایت که بعضی از شئون او ادعای حقّ و دعوت به حقیقت است، در سایر اهل بیت(علیهم السلام) نیز وجود دارد که نمونه آن را در خطبه «قاصعه» ملاحظه می فرمایید: «…و لقد سمعت رنّه الشیطان حین نزل الوحی علیه صلّی اللّه علیه وآله فقلت: یارسول اللّه! ما هذه الرنّه؟ فقال: هذا الشیطان قد أیس من عبادته؛ إنّک تسمع ما أسمع و تری ما أری إلاّ أنّک لست بنبی و لکنّک لوزیر و إنّک لعلی خیرٍ… ».[۴۵] یعنی از چهره ولایت (و نه نبوت)، حقایقی مشهود اهل بیت خواهد بود که هم در مشاهده آنها با پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) سهیم اند و هم در دعوا و دعوت نسبت به آنها با آن حضرت مشارک اند؛ بنابراین دعوی حق و دعوت به حقیقت و هدایت انسانها با آنکه از شئون جمالیه خدای سبحان است، در اهل بیت(علیهم السلام) ظهور تام نمود و اینان مظهر «هادی» و «داعی» و دیگر اسمای جمالی حق می باشند: و کفی بنا فخراً أن یکون هؤلاء أولیائنا و أئمتنا.

همتایی فاطمه(علیهاالسلام)با علی(علیه السلام) در همه مراحل جلال و جمال
در تمام این مراحل جلال و جمال، حضرت فاطمه زهراٍّ همتای امیرالمؤمنین(علیه السلام) بوده است و این گونه از کمالها همانطوری که قبلاً بیان شد، کمال نفسی اند؛ نه نسبی و عرضی و به منزله فصل مقوّم حقیقت انسان به شمار می روند؛ نه کمال ثانوی و وجود نعتی. تذکر: برای حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) خصیصه ای است که از او به عنوان نفس پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) تعبیر شده است.

همتایی حضرت فاطمه با امیرالمؤمنین(علیهما السلام)در کمالات
تبصره: هرگونه کمال عملی یا علمی برای اهل بیت عصمت(علیهم السلام) به عنوان اهل بیت طهارت(علیهم السلام) ثابت شود، مانند همتایی آنان با قرآن کریم حدیث ثقلین و همانندی آنها با سفینه نوح که حرکت و سکون آن با نام خدا بود؛ نه با علل و عوامل طبیعی؛ مَثَل أهل بیتی کمثل سفینه نوح و…، حضرت فاطمهٍّ همسان امیرالمؤمنین(علیه السلام) مشمول آن مقامهای منیع خواهد بود.

محبوب تر بودن فاطمه وعزیزتر بودن امیرالمؤمنین(علیهماالسلام)نزد پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)
چون قلب مطهر پیامبراکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) که نه تنها در نشئه مثال و نزول، میزبان فرشته وحی است: ﴿نزل به الروح الأمین ٭ علی قلبک… ﴾، بلکه در نشئه عقل و عروج هم میهمان لقای حق است: ﴿ما کذب الفؤاد ما رأی﴾ متیم به محبّت خدای سبحان می باشد، جز مظاهر جلال و جمال الهی را دوست نخواهد داشت و چون اهل بیت(علیهم السلام) مظاهر اسمای حسنی خداوند سبحان اند، محبوب آن حضرت خواهند بود؛ لیکن وقتی امیرالمؤمنین از حضرتش پرسید: «أینا أحب إلیک؟ أنا أو هی؟ قال: هی أحبُ إلی و أنت أعزّ علی» [۴۶]، یعنی کدام یک از ما نزد شما محبوب تریم؛ من یا فاطمه؟ حضرت فرمود: فاطمه محبوب تر است و تو عزیزتری؛ زیرا هر کدام به نوبه خودْ مصداق کوثرند که خدای سبحان به پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) عطا فرمود و کوثر که عطای ویژه الهی است، هم محبوب است و هم عزیز. قال رسول اللّه ص: «فاطمه بضعه منّی، یسرّنی ما یسرّها و یغضبنی ما یغضبها» [۴۷]؛ اگر انسانی مطهّر از هوا و معصوم از هوس نباشد، رضا و غضب او معیار حق و باطل نخواهد بود و ممکن است رضای او رضای خداوند سبحان در مقام فعل و غضب او غضب حق تعالی در موطن فعل نباشد؛ ولی اگر انسان کاملی از گزند هوا طاهر و از آسیب هوس مصون شد، هرگونه رضا و غضب او معیار تشخیص حق و باطل خواهد بود؛ چون مظهر اسم راضی و غضبان حق تعالی بوده و میزان اعمال و اوصاف دیگران خواهد شد.

عصمت عقل عملی و نظری حضرت فاطمه(علیهاالسلام)
چون پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) میزان اعمال امّت است و رضا و غضب او رضا و غضب خداوند سبحان است، هرگاه حضرت زهرا نیز دارای مقامی باشد که رضا و غضب او موجب رضا و غضب پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) گردد، معلوم می شود عقل عملی آن بانو همانند عقل نظری اش معصوم از باطل می باشد و همتای امیرالمؤمنین خواهد بود که آن حضرت نیز میزان اعمال امّت است و مظهر رضا و سخط خدای سبحان می باشد، زیرا «علی مع الحقّ و الحقّ معه و علی لسانه و الحق یدور حیثما دار علی» [۴۸] و اگر انسان کامل حق مدار شد، تمام اوصاف او نیز بر محور حق تنظیم می شود؛ در نتیجه رضا و غضب او برمدار حقّ خواهد بود که این هم به نوبه خود نشانه کامل عصمت است.

همتایی امیرالمؤمنین(علیه السلام) و صدیقه کبرا در تبیین معارف الهی
گرچه برای بندگان مخلص، مقاماتی است که دیگران را به آنها راهی نیست، مانند صیانت از گزند وسوسه اهرمن و اِغوای شیطان: ﴿لأغوینّهم أجمعین ٭ إلاّ عبادک منهم المخلَصین﴾ [۴۹] و مانند سلامت از خزی احضار و جلب برای محاسبه: ﴿…فإنّهم لمحضرون ٭ إلاّ عباد اللّه المخلَصین﴾ [۵۰] و مانند دریافت پاداش بیش از اندازه عمل: ﴿و ما تجزون إلاّ ما کنتم تعملون ٭ إلاّ عباد اللّه المخلَصین﴾ [۵۱]، لیکن در بین آن مزایا می توان برخی از آنها را به عنوان برجسته ترین مقام اهل اخلاص یاد نمود و آن اینکه احدی حق توصیف خدای سبحان را ندارد، مگر مخلصین: ﴿سبحان اللّه عمّا یصفون ٭ إلاّعباد اللّه المخلَصین﴾.[۵۲] و از این جهت که اهل بیت(علیهم السلام) از هر تعلّق بلکه تعین آزادند و قرب نوافل از مقامات بدوی آنان است، توان توصیف حق سبحانه را دارند؛ چون خود موصوف به زبان واصف، ذات خود را می ستاید: «أنت کما أثنیت علی نفسک» و چون همه آنها از یک ساقی شراب طهور نوشیدند، معارف الهی به صورت یک کوثر سیال در سیره علمی و عملی آنان موج می زند و سرانجام به دریای بیکران احدی می ریزد که: «…رکبت البحر و انکسر السفینه». دیگران که محدود اندیشند، توان تعریف نامحدود را نخواهند داشت و اینان که فعلاً و صفه و ذاتاً به مقام شامخ فنا رسیده اند، مأذون در توصیف خدای سبحان اند و چون در موصوفْ هیچ گونه دوگانگی راه ندارد، در توصیفهای اینان نیز هیچ گونه ناسازگاری راه نمی یابد.

لذا معارف الهی را حضرت فاطمهٍّ طوری تبیین می کند که همتای گرانقدرش حضرت علی(علیه السلام) تعریف می نماید که نمونه هایی از آن ذیلاً یاد می شود:

۱.نعمتهای خداوند نامحدود و فوق احصاء است: «الحمدللّه علی ما أنعم… جمّ عن الاحصاء عددها و نأی عن الجزاء أمدها و تفاوت علی الادراک أبدها… ».[۵۳] این حمد ممتاز در کلام آن بانو، همسان حمد معروف حضرت علی(علیه السلام) است که می فرماید: «الحمدللّه الذی لا یبلغ مدحته القائلون و لا یحصی نعمائه العادون و لا یؤدی حقّه المجتهدون… » [۵۴] و ریشه هر دو کلام قرآن کریم است: ﴿ و إن تعدّوا نعمه اللّه لا تحصوها… ﴾.[۵۵]

۲.معرفت خداوندی، میسور حواس نخواهد بود و تعریفش مقدور بنان و بیان نمی باشد و قلب را بدان پیوند خواهد بود و عقل را با نور او آشنایی می باشد: «و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له، کلمه جعل الإخلاص تأویلها و ضمّن القلوب موصولها و أنار فی التفکر معقولها؛ الممتنع من الأبصار رؤیته و من الألسن صفته و من الأوهام کیفیته» [۵۶] و این توصیف برجسته، معادل تعریف مشهور حضرت علی(علیه السلام) است که: «…لا تدرکه العیون بمشاهده العیان؛ و لکن تدرکه القلوب بحقائق الإیمان… ».[۵۷]

تحلیل عقلی از خلقت بدیع جهان در گفتار فاطمه و علی(علیهماالسلام)
۳.آفرینش جهان، نه از ماده ازلی و نه بر مثال و الگوی از پیش ساخته و نه برای نیل به هدف خارج از ذات آفریدگار است؛ که هریک محذوری عقلی دارد: «ابتدع الأشیاء لا من شی ء کان قبلها و أنشأها بلا احتذاء أمثله أمتثلها؛ کوّنها بقدرته،… من غیر حاجه منه الی تکوینها و لا فائده له فی تصویرها» [۵۸] و این تحلیل عقلی از نظام آفرینش در کلام آن سیده زنان جهان، هماهنگِ تعلیلِ عمیقِ حضرت علی(علیه السلام) است که: «لا من شی ء کان، و لا من شیء خلق ما کان… ابتدع ما خلق بلا مثال سبق و لا تعب و لا نصب و کل صانع شی ء فمن شی ء صنع و اللّه لا من شیء صنع… بذلک أصف ربی… ».[۵۹] در این تعبیر الهام یافته از قرآن کریم، هم قدم ذاتی ذات اقدس اللّه بیان شد و هم این قدم ذاتی از هر چیز دیگر سلب شد و قهراً هر موجودی غیر از خداوند سبحان، حادث خواهد بود و هم احتمال ازلیت ماده را از بین برد و هم شبهه ارتفاع نقیضین را ابطال کرده و هم به نکات فراوان دیگری اشاره فرمود که در آن خطبه به طور گسترده مطرح است؛ زیرا با بیان اینکه خداوند از چیزی هستی نیافت: «لا من شی ء کان»، ازلیت ذاتی حضرتش را تفهیم کرد و با بیان اینکه جهان را از چیزی نیافرید، توهّم قدم ذاتی هر موجود دیگری را برطرف نمود: «و لا من شی ء خلق ما کان»، و با بیان اینکه آفرینش عالم، «لا من شی ء» است، شبهه ارتفاع دو نقیض را از بین برد.

زیرا اساس شبهه، بر این است که اگر خداوند جهان را «من شی ء» خلق کرده باشد، لازمه اش ازلیت ماده است که مبدأ قابلی عالم امکان را تشکیل می دهد و اگر عالم را «من لا شی ء» آفریده باشد، لازمه اش آن است که عدم «لا شی ء» مبدأ قابلی و به منزله ماده واقع شود؛ و اگر آفرینش نه «من شی ء» است و نه «من لا شی ء»، لازمه اش ارتفاع نقیضین است. جواب شبهه آن است که نقیض «من شی ء»، «من لا شی ء» نیست تا از ارتفاع هر دو محذوری لازم آید؛ بلکه نقیض «من شی ء»، «لا من شی ء» است؛ نه «من لا شی ء» و یکی از دو نقیض، صادق است و دیگری کاذب. یعنی «خلق من شی ء» کاذب است؛ ولی «خلق لا من شی ء» صادق می باشد؛ یعنی اصل جهان «مبدع» است و مسبوق به مبدأ قابلی نمی باشد و تنها به فاعل استناد دارد. این نکته بدیع که در سخنان نغز این دو همتای معصوم است، همانند دیگر نکات عقلی عمیق، مرحوم ثقه الاسلام کلینی را بر آن داشته که بعد از نقل خطبه یاد شده، چنین بگوید: «… و هذه الخطبه من مشهورات خطبه(علیه السلام)… و هی کافیه لمن طلب علم التوحید إذا تدبرها و فهم ما فیها؛ فلو اجتمع ألسنه الجنّ والإنس لیس فیها لسان نبی علی أن یبینوا التوحید بمثل ما أتی به بأبی و اُمّی ما قدروا علیه و لولا إبانته(علیه السلام) ما علم الناس کیف یسلکون سبیل التوحید، ألا ترون الی قوله: «لا من شی ء کان و لا من شی ء خلق ما کان… ».[۶۰] به منظور حق شناسی از دقت نظر مؤلف کتاب قیم کافی، مرحوم محقق داماد(قدس سره) در شرح اصول کافی چنین فرمود: «…فقد بان و ظهر ان شیخنا الأفخم أبا جعفر الکلینی قد قوّم الفحص و دقق و سلک الصراط السوی فی تفسیر کلامه(علیه السلام) حشره اللّه تعالی فی عصبه أئمته الطاهرین… ».[۶۱] مرحوم صدر المتألهین، ضمن بزرگداشت مقام منیع کلینی قدس اللّه نفسه الزکیه در توضیح کلام مؤلف چنین فرموده: «…و لیس فیها لسان نبی (الخ) أی من أعاظم الأنبیاء کنوح و ابراهیم و إدریس و شیث و داود و موسی و عیسی و محمدصلّی اللّه علیه وآله و علیهم اجمعین»؛ یعنی مراد مرحوم کلینی لابد این است که اگر جن و انس جمع شود و بزرگان انبیاء در آنها نباشد،گرچه دیگر انبیاء الهی در میان آنان باشد، توان تبیین چنین توحیدی را ندارند؛ آنگاه با بیان اجمالی و تفصیلی بلندای مقام آن انسان کامل، حضرت علی(علیه السلام) را ترسیم کرده و سلسله ءعلوم و علماء را به ساحت قدس آن حضرت مرتبط نمود.[۶۲]

۴.ضرورت معاد، تأثیر بسزایی در تهذیب نفوس داشته، عده ای بر اساس شوق به بهشت و گروهی به استناد هراس از دوزخ، دستورات الهی را امتثال و از عصیان آن برحذرند: «ثم جعل الثواب علی طاعته و وضع العقاب علی معصیته؛ ذیاده لعباده عن نقمته و حیاشه لهم إلی جنّته» [۶۳] و این بیان رسا در ضرورت قیامت، همسان بیان امیرالمؤمنین(علیه السلام) در حتمی بودن معاد است که با تعبیرهای گوناگون و حفظ درجات بی شمار آن از آن حضرت رسیده است: «…کفی بالجنّه ثواباً و نوالاً و کفی بالنار عقاباً و وبالاً! و کفی باللّه منتقماً و نصیراً! و کفی بالکتاب حجیباً و خصیماً».[۶۴]

۵.درباره ضرورت وحی و رسالت و گزینش پیامبر(صلّی الله علیه وآله وسلّم) قبل از انتصاب به نبوت، به منظور اتمام فرمان الهی و امضای حکم خداوندی، چنین می فرماید: «…و أشهد أن أبی محمداً عبده و رسوله اختاره قبل أن أرسله،… و اصطفاه قبل أن أبتعثه؛ إذ الخلائق بالغیب مکنونه… ابتعثه اللّه إتماماً لأمره و عزیمه علی أمضاء حکمه، و انفاذاً لمقادیر رحمته؛ فرأی الاُمم فرقاً فی أدیانها، عکفاً علی نیرانها، عابده لأوثانها، منکره للّه مع عرفانها؛ فأنار اللّه بأبی محمد ظُلَمها… » [۶۵]؛ مردم در ادیان باطل به چند گروه منشعب شده بودند و در برابر آتش دینهای انحرافی، خواه در آتشکده خواه در بتکده عکوف و خضوع بندگی داشتند و خداوند سبحان را با آشنایی فطریشان انکار می کردند و خداوند به وسیله پدرم حضرت محمد(صلّی الله علیه وآله وسلّم) همه آن تاریکیها را روشن نمود…. این سبک متین در ضرورت رسالت، هموزن بیان متقن حضرت علی(علیه السلام) درباره اهمیت وحی و ره توشه نبوت است: «…إلی أن بعث اللّه سبحانه، محمداً رسول اللّه (صلّی الله علیه وآله وسلّم) لإنجاز عدته و إتمام نبوّته… و أهل الأرض یومئذ ملل متفرقه و أهواء منتشره و طرائق متشتّه بین مشبّه للّه بخلقه أو ملحد فی اسمه أو مشیراً الی غیره فهداهم به من الضلاله و أنقذهم بمکانه من الجهاله… »،[۶۶] و همچنین درباره قرآن کریم و هدایتهای روشنگرانه اآن، بیان مشترک و متشابهی در کلمات این دو همتای معصوم یافت می شود.

۶.راجع به اسرار فرایض و حکمتهای فراوان احکام الهی، آن حضرت چنین فرمود: «. ..فجعل اللّه الإیمان تطهیراً لکم من الشرک و الصلاه تنزیهاً لکم عن الکبر و الزکاه تزکیه للنفس و نماءً فی الرزق و الصیام تثبیتاً للاخلاص و الحج تشییداً للدین و العدل تنسیقاً للقلوب و طاعتنا نظاماً للمله و إمامتنا أماناً من الفُرقه و الجهاد عزاً للإسلام و الصبر معونه علی استیجاب الأجر و الأمر بالمعروف مصلحه للعامه و برّ الوالدین وقایه من السخط و صله الأرحام منسأه فی العمر و منماه للعدد و القصاص حقناً للدماء و الوفاء بالنذر تعریضاً للمغفره… و حرّم اللّه الشرک إخلاصاً له بالربوبیه… ».[۶۷] همین اسرار آموزنده عبادات را در بسیاری از کلمات حکیمانه امیرالمؤمنین(علیه السلام) می یابیم مانند خطبه ای که در ارکان دین انشاء فرموده اند[۶۸] و همچنین بیاناتی که درباره اصل امامت و رهبری اهل بیت(علیه السلام) فرموده است[۶۹]: «…و هم دعائم الإسلام و ولائج الإعتصام؛ بهم عاد الحقّ الی نصابه و انزاح الباطل عن مقامه و انقطع لسانه عن منبته».[۷۰]

۷.پیرامون ستم ستیزی و مبارزه با باطل و استرداد حق مهضوم، پرخاشگری مشترکی در بیان این دو همتای مطهر و معصوم یافت می شود که سراسر خطبه آن حضرت و همچنین بسیاری از خطابه و نامه های امیرالمؤمنین(علیه السلام) شاهد گویای آن است و بر اساس این خطبه ها، اگر نظامی حامی حق محرومین نباشد، حکومت آن حکومت جاهلیت است؛ گرچه به نام اسلام باشد: «تزعمون أن لا إرث لنا؛ أفحکم الجاهلیه تبغون و من أحسن من اللّه حکماً لقومٍ یوقنون؟ أفلا تعلمون؟! بلی قد تجلّی لکم کالشمس الضاحیه أنّی إبنته (صلّی الله علیه وآله وسلّم) أیها المسلمون… » [۷۱]؛ «أو أصبر علی طخْیهٍ عمیاء… أری تراثی نهباً… ».[۷۲] مسلمان آزاده، سنت فرسوده ستم پذیری فرومایگان را در تحت رهبری اهل بیت عزّت و کرامتْ محو می نماید؛ چون ستم را جز انسان خوار نمی پذیرد: «…لا یمنع الضیم الذلیل» [۷۳]، و سیره پایدار ستم ستیزی آزادگان را در پرتو قیادت اهل بیت حریت و شجاعت تثبیت می کند: «…و طاعتنا نظاماً للمله و امامتنا أماناً للفرقه» [۷۴]؛ «…حتی إذا دارت بنا رحی الاسلام»؛[۷۵] «و إنّه لیعلم أن محلی منها محلّ القطب من الرّحی».[۷۶]

همسانی سیره علمی و عملی حضرت علی و فاطمه(علیهماالسلام)
۸.همان طوری که سیره علمی این دو همتای معصوم(علیهماالسلام) همسان بود، سیره عملی این دو نیز همانند بوده است. گستره این بحث را کتابهای مبسوط به عهده دارند و تمام جزئیات زهد و قناعت و صبر و ایثار و توکل و تسلیم و در پایان، تفویض محض این دو انسان کامل، در آنها مضبوط است و در این رساله کوتاه فقط به نیایش مشترک این دو عنصر آسمانی اشاره می شود. گرچه دعا سپر و سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمانها و زمین است[۷۷] و شفای هر درد است[۷۸] و زمینه مساعدی برای اجابت می باشد: «…الدعاء کهف الإجابه کما أن السحاب کهف المطر» [۷۹]، لیکن بهترین دعا آن است که از دل پاک و قلب پارسا و خالص صادر شده باشد[۸۰] و مطلوب خواسته آن، کمال انقطاع به سوی کمال محض باشد: «…الهی هب لی کمال الإنقطاع إلیک و أنر أبصار قلوبنا بضیاء نظرها إلیک؛ حتی تخرق أبصار القلوب، حجب النور؛ فتصل إلی معدن العظمه و تصیر أرواحنا معلقه بعزّ قدسک… ».[۸۱]

برای اینکه انسان شایسته ندای حق و لایق لحاظ خداوند شود تا از آن ندا و این لحاظ شائقانه مدهوش شود: «…واجعلنی ممن نادیته فأجابک و لاحظته فصعق لجلائک» [۸۲] و تنها او را بشناسد و از غیر او پرهیز کند: «…فأکون لک عارفاً و عن سواک منحرفاً» [۸۳]، راهی جز فنای از خودبینی نیست؛ بلکه فنای از غیربینی، تنها راه خدابینی است: «عظم الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم[۸۴] و آن که جمال محض را مشاهده کرد، مدهوش شد و دم بر نیاورد: «…فصعق همام صعقه کانت نفسه فیها» [۸۵] و نشانه قرب کامل به خداوند سبحان، احساس ذلت و بندگی خالص در آستانه آن حضرت است. لذا وقتی از حضرت علی بن محمد الهادی(علیهماالسلام) سؤال شد که چگونه از ارتحال حضرت ابی جعفر امام نهم(علیه السلام) آگاه شدید؟ فرمود: چون ذلتی برای خدا در نفس من پیدا می شود که بی سابقه بود: «لأنه تداخلنی ذلّه للّه لم أکن أعرفها» [۸۶] و همراه با این احساس ذلت و بندگی خاص، تصدی مقام امامت به او الهام می شود. وقتی از حضرت امام رضا (علیه السلام) سؤال شد: امام کی می فهمد که به مقام شامخ امامت رسیده است؟ آیا لحظه ارتحال امام سابق یا لحظه وصول خبر ارتحال آن حضرت؟ مثل آنکه حضرت امام کاظم(علیه السلام) در بغداد رحلت نمودند و شما در مدینه بودید امام رضا(علیه السلام) فرمود: در همان لحظه ارتحال امام قبل، امام لاحق می فهمد که به مقام امامت رسیده است. سؤال شد: به چه چیز می فهمد؟ فرمود با الهام الهی:. ..قال: «یلهمه اللّه».[۸۷] مطالب یاد شده پیرامون نیایش و شرایط استجابت و… در بسیاری از ادعیه این دو همتای در عبادت و دعا یافت می شود و چون مُهره مهم جریان نیایش احساس فروتنی در مقابل ساحت قدس خداوند است و این نعمت نیز همانند دیگر نعمتهای الهی از مبدأ هستی است: ﴿و ما بکم من نعمه فمن اللّه﴾ [۸۸]، لذا صدّیقه کبراٍّ در این فضیلت هم همسان همسرش چنین می گوید: «…اللّهم ذلل نفسی فی نفسی و عظم شأنک فی نفسی و ألهمنی طاعتک و العمل بما یرضیک و التجنب لما یسخطک یا أرحم الراحمین».[۸۹]

چون خودبینی حجاب است، این پرده پندار با احساس ذلت در برابر خداوند سبحان برداشته می شود؛ آنگاه جمال عظمت خداوندی ظهور می کند؛ در این حال انسان متواضع، اعتلای شأن الهی را در جان خود مشاهده می نماید؛ سپس به امتثال دستورات خدایی مبادرت می ورزد و آنچه مایه رضای حضرت باری است، انجام می دهد و از آنچه موجب سخط خداوندی است، اجتناب می کند.

در پایان، بعضی از فرازهای دعای صدیقه کبرا که همانند نیایش همتای معصومش حضرت علی(علیه السلام)[۹۰] بعد از نماز ظهر خوانده می شد، تبرکاً و جهت حسن ختام نقل می شود: «سبحان ذی العزّ الشامخ… و الحمدللّه الذی بنعمته بلغت ما بلغت من العلم به و العمل له و الرغبه الیه و الطاعه لأمره و الحمدللّه الذی لم یجعلنی جاحداً لشی ء من کتابه و لا متحیراً فی شی ء من أمره و الحمدللّه الذی هدانی لدینه و لم یجعلنی أعبد شیئاً غیره».

بلندای این ثنا در پرتو علم به خدا و عمل برای او و رغبت به سوی او و امتثال فرمان او روشن می شود؛ به ویژه آنکه هرگونه تردد از ساحت قدس این عبد صالح، همانند انکار به دور است و مهم تر از همه، توحید ناب آن حضرت است که با نفی هر معبودی که غیر از ذات اقدس خداوند باشد، همراه است: «…لم یجعلنی أعبد شیئاً غیره». و چون نکره در سیاق نفی مفید عموم است، هیچ امری غیر از ذات حقْ معبود او نیست؛ یعنی ثمره تحلیل عبادی آن حضرت نفی هراس از دوزخ و اشتیاق به بهشت است؛ بلکه تنها معبود او حق سبحانه و تعالی است: «فابعث معی یا رب نوراً من رحمتک یسعی بین یدی و عن یمینی تؤمننی به و تربط به علی قلبی… و تحلّنی الدرجه العلیا من جنتک و ترزقنی به مرافقه محمد النبی (صلّی الله علیه وآله وسلّم) عبدک و رسولک فی أعلی الجنه درجه و أبلغها فضیله و أبرّها عطیه و أرفعها نفسه؛ مع الذین أنعمت علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن أُولئک رفیقاً… و اخْتم لی بالسعاده… برحمتک یا أرحم الراحمین».[۹۱]

نام گذاری فاطمه از سوی خدا
اکنون که با تحلیل کتاب و سنّت معصومین(علیهم السلام) گوشه ای از کمال وجودی این سیده زنان جهان ترسیم شد، می توان به راز نامگذاری آن حضرت به «فاطمه» توجه نمود که حضرت امام باقر(علیه السلام) فرمود: هنگام تولد آن بانوٍّ خداوند فرشته ای را با وحی سبب قرار داد که پیامبراکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) آن حضرت را به نام «فاطمه» بنامد.

فاطمه یعنی جدای از جهل و غفلت
سپس فرمود: من تو را به علم، «فطم» نمودم و امام باقر(علیه السلام) فرمود: سوگند به خدا! خداوند او را با علم، فطم نمود[۹۲]؛ یعنی از هر جهل و غفلتی جدا نمود؛ چنان که رضاع او نیز با علم و معرفت شروع شد. و السلام علیها یوم ولدت و یوم استشهدت و یوم تبعث حیاً؛ اللّهم اهل بیت الوحی کما نحب فاجعلنا کما یحبون!

پی نوشت ها

[۱] ـ کافی، ج ۱، کتاب الحجه، باب مولد الزهراءٍّ، ص ۴۶۱.

[۲] ـ سوره شوری، آیه ۱۱.

[۳] ـ سوره توحید، آیه ۴.

[۴] ـ سوره نجم، آیات ۸ ـ ۱۱.

[۵] ـ سوره صافات، آیه ۱۶۴.

[۶] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱، ص ۲۲.

[۷] ـ همان.

[۸] ـ مصباح الانس، ص ۱۳ ـ ۱۴.

[۹] ـ تمهید القواعد، ص ۱۸۸.

[۱۰] ـ المیزان، ج ۱، ص ۱۳.

[۱۱] ـ کافی، کتاب الحجه، باب جامع فی فضل الإمام (از حضرت امام رضا(علیه السلام))، ص ۲۰۱.

[۱۲] ـ نهج البلاغه، حکمت ۸۱.

[۱۳] ـ سوره مؤمنون، آیه ۱۰۱.

[۱۴] ـ سوره مریم، آیات ۲، ۱۶، ۴۱، ۵۱، ۵۴ و ۵۶.

[۱۵] ـ سوره احزاب، آیه ۳۳.

[۱۶] ـ سوره یس، آیه ۸۲.

[۱۷] ـ سوره مائده، آیه ۶.

[۱۸] ـ سوره توبه، آیه ۱۰۳.

[۱۹] ـ سوره مائده، آیه ۴۱.

[۲۰] ـ سوره انفال، آیه ۱۱.

[۲۱] ـ سوره یونس، آیه ۱۰۰.

[۲۲] ـ سوره انعام، آیه ۱۲۵.

[۲۳] ـ سوره یوسف، آیه ۲۴.

[۲۴] ـ تفسیر کبیر، ج ۲۵، ص ۲۱۰، ذیل آیه تطهیر.

[۲۵] ـ سوره نمل، آیه۸۷.

[۲۶] ـ سوره انبیاء، آیات ۱۰۱ ـ ۱۰۳.

[۲۷] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۸۳.

[۲۸] ـ سوره واقعه، آیات ۷۷ ـ ۷۹.

[۲۹] ـ کافی، ج ۲، باب فضل حامل القرآن، ص ۶۰۶.

[۳۰] ـ سوره زخرف، آیات ۳ ـ ۴.

[۳۱] ـ پایان فصل چهارم مفتاح غیب الجمع و الوجود.

[۳۲] ـ سوره انسان، آیه ۲۱.

[۳۳] ـ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۲۳.

[۳۴] ـ تفسیر کبیر، ج ۳۰، ص ۲۵۴.

[۳۵] ـ تفسیر ابی السعود، ج ۵، ص ۸۰۴.

[۳۶] ـ سوره آل عمران، آیه ۶۱.

[۳۷] ـ سوره نوح، آیه ۲۶.

[۳۸] ـ سوره آل عمران، آیه ۴۹.

[۳۹] ـ سوره اسراء، آیه ۳۸.

[۴۰] ـ سوره نساء، آیه ۷۹.

[۴۱] ـ سوره آل عمران، آیه ۶۱.

[۴۲] ـ سوره سبأ، آیه ۲۴.

[۴۳] ـ سوره آل عمران، آیه ۶۰ ـ ۶۱.

[۴۴] ـ المیزان، ج ۳، ص ۲۵۹ ـ ۲۶۱.

[۴۵] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.

[۴۶] ـ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۰۷، و خصائص، نسائی، ص ۳۷.

[۴۷] ـ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۰۷، به نقل از ابوالفرج اصفهانی در اغانی.

[۴۸] ـ الغدیر، ج ۳، ص ۱۷۸، به نقل از مناقب مردویه.

[۴۹] ـ سوره حجر، آیات ۳۹ ـ ۴۰.

[۵۰] ـ سوره صافات، آیات ۱۲۷ ـ ۱۲۸.

[۵۱] ـ سوره صافات، آیات ۳۹ ـ ۴۰.

[۵۲] ـ سوره صافات، آیات ۱۵۹ ـ ۱۶۰.

[۵۳] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۵۵.

[۵۴] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱.

[۵۵] ـ سوره نحل، آیه ۱۸.

[۵۶] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۵۵.

[۵۷] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۷۹.

[۵۸] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۵۵.

[۵۹] ـ کافی، باب جوامع التوحید، حدیث ۱، ص ۱۳۴ ـ ۱۳۶.

[۶۰] ـ اصول کافی، ج ۱، باب جوامع التوحید، ص ۱۳۶.

[۶۱] ـ شرح اصول کافی (محقق دامادِ)، ص ۳۳۰.

[۶۲] ـ شرح اصول کافی (ملا صدراِ)، ص ۳۴۲.

[۶۳] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۵۶.

[۶۴] ـ نهج البلاغه، خطبه ۸۳.

[۶۵] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۵۶.

[۶۶] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱.

[۶۷] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۵۸.

[۶۸] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰.

[۶۹] ـ نهج البلاغه، خطبه های ۲ و ۳ و ۴ و ۸۷ و ۹۳ و…

[۷۰] ـ همان، خطبه ۲۳۹.

[۷۱] ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۲۶۷.

[۷۲] ـ نهج البلاغه، خطبه ۳.

[۷۳] ـ همان، خطبه ۲۹.

[۷۴] ـ احتجاج، ج ۱، ص ۲۵۸.

[۷۵] ـ همان، ص ۲۷۱.

[۷۶] ـ نهج البلاغه، خطبه ۳.

[۷۷] ـ کافی، ج ۲، باب «ان الدعاء سلاح المؤمن»، ص ۴۶۸.

[۷۸] ـ همان، باب «ان الدعاء شفاء من کل داء»، ص ۴۷۰.

[۷۹] ـ همان، باب «ان من دعا اُستجیب له»، ص ۴۷۱.

[۸۰] ـ همان، باب «ان الدعاء سلاح المؤمن»، ص ۴۶۸.

[۸۱] ـ مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.

[۸۲] ـ همان.

[۸۳] ـ همان.

[۸۴] ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳.

[۸۵] ـ همان، خطبه ۱۹۳.

[۸۶] ـ کافی، ج ۱، باب «ان الامام متی یعلم انّ لأمر قد صار الیه»، ص ۳۸۱.

[۸۷] ـ کافی، ج ۱، باب «ان الامام متی یعلم ان الامر قد صار الیه»، ص ۳۸۱.

[۸۸] ـ سوره نحل، آیه ۵۳.

[۸۹] ـ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۲۳، به نقل از مهج الدعوات.

[۹۰] ـ بحار الأنوار، ج ۸۳، ص ۶۴، به نقل از فلاح السائل درباره دعای امیرالمؤمنین(علیه السلام).

[۹۱] ـ بحار الانوار، ج ۸۳، ص ۶۶ ـ ۶۸، به نقل از فلاح السائل درباره دعای صدیقه کبرا«سلام اللّه علیها».

[۹۲] ـ کافی، ج ۱، باب «مولد الزهراءٍّ»، ص ۴۶۰.