نوشته های مشابه
بازدیدها: 10
شناخت مختصرى از زندگانى امام مهدى (عج)
دوازدهمین پیشواى معصوم، حضرت حجه بن الحسن المهدى، امام زمان – عجل الله تعالى فرجه – در نیمه شعبان سال ۲۵۵ هجرى در شهر «سامرأ» دیده به جهان گشود. (۱) او همنام پیامبر اسلام (م ح م د) و همکنیه آن حضرت (ابوالقاسم) است. (۲) ولى پیشوایان معصوم از ذکر نام اصلى او نهى فرمودهاند. (۳)
از جمله القاب آن حضرت، حجت، قائم، خلف صالح، صاحب الزمان (۴)، بقیه الله است (۵) و مشهورترین آنها «مهدى» مىباشد. (۶)
پدرش، پیشواى یازدهم حضرت امام حسن عسکرى – علیه السلام – و مادرش، بانوى گرامى «نرجس »است (۷) که بنام «ریحانه»، «سوسن» و «صقیل» نیز از او یاد شده است. (۸) میزان فضیلت و معنویست نرجس خاتون تا آن حد، والا بود که «حکیمه» خواهر امام هادى – علیه السلام – که خود از بانوان عالیقدر خاندان امامت بود، او را سرآمد و سرور خاندان خویش، و خود را خدمتگزار او مىنامید. (۹)
حضرت مهدى دو دوره غیبت داشت: یکى کوتاه مدّت (غیبت صغرى) و دیگرى دراز مدّت (غیبت کبرى). اولى، از هنگام تولد تا پایان دوران نیابت خاصّه ادامه داشته و دومى، با پایان دوره نخست آغاز شد و تا هنگام ظهور و قیام آن حضرت طول خواهد کشید. (۱۰)
تولد حضرت مهدى (ع) از دیدگاه علماى اهل سنت
چنانکه در صفحات آینده توضیح خواهیم داد، اعتقاد به موضوع مهدویت اختصاص به شیعه ندارد، بلکه بر اساس روایات فراوانى که از پیامبر اکرم (ص) رسیده، علماى اهل سنت نیز این موضوع را قبول دارند. منتها آنان نوعاً تولد حضرت مهدى را انکار مىکنند و مىگویند: شخصیتى که پیامبر اسلام از قیام او (پس از غیبت) خبر داده، هنوز متولد نشده است و در آینده تولد خواهد یافت! (۱۱)
با این حال تعداد قابل توجهى از مورخان و محدّثان اهل سنت، تولد آن حضرت را در کتب خود ذکر کرده و آن را یک واقعیت دانستهاند. بعضى از پژوهشگران بیش از صد نفر از آنان را معرفى کردهاند. (۱۲)
دیدار حضرت مهدى (ع)
چنانکه در سیره امام حسن عسکرى – علیه السلام – بتفصیل نگاشتیم، از آنجا که حکومت ستمگر عباسى، به منظور دستابى به فرزند آن حضرت و کشتن او، خانه امام را سخت تحت کنترل و مراقبت قرار داده بود، تولد حضرت مهدى – علیه السلام – بر اساس طرح دقیق و منظمى که پیشاپیش، از سوى امام در این مورد ریخته شده بود، کاملاً به صورت مخفى و دور از چشم مردم (و حتى شیعیان) صورت گرفت.
مستندترین گزارش در این زمینه، از طرف «حکیمه» عمه حضرت عسکرى – علیه السلام – رسیده که از نزدیک شاهد تولد حضرت مهدى – علیه السلام – بوده است. اما باید توجه داشت که این پنهانکارى به آن معنا نیست که بعدها یعنى در مدت ۵ – ۶ سال آغاز عمر او، که امام یازدهم در حال حیات بود، کسى آن بزرگوار را ندیده بود، بلکه – چنانکه یک نمونه از آن را در زندگانى حضرت عسکرى نوشتیم – افراد خاصى از شیعیان در فرصتهاى مناسب و گوناگون به دیدار آن حضرت نائل مىشدند تا به تولد و وجود وى یقین حاصل کنند و در موقع لزوم به شیعیان دیگر اطلاع دهند.
دانشمندان ما جریان این دیدارها را به صورت گسترده گزارش کردهاند (۱۳)، ولى شاید مهمترین آنها دیدار چهل تن از اصحاب امام عسکرى – علیه السلام – با آن حضرت باشد که تفصیل آن بدین قرار بوده است:
«حسن بن ایوب بن نوح» (۱۴) مىگوید:
ما براى پرسش درباره امام بعدى، به محضر امام عسکرى – علیه السلام – رفتیم. در مجلس آن حضرت چهل نفر حضور داشتند. عثمان بن سعید (یکى از وکلاى بعدى امام زمان) بپا خاست و عرض کرد: مىخواهم از موضوعى سؤال کنم که درباره آن از من داناترى.
امام فرمود: بنشین. عثمان با ناراحتى خواست از مجلس خارج شود. حضرت فرمود: هیچ کس از مجلس بیرون نرود. کسى بیرون نرفت و مدتى گذشت. در این هنگام، امام، عثمان را صدا کرد. او بپا خاست. حضرت فرمود: مىخواهید به شما بگویم که براى چه به اینجا آمدهاید؟ همه گفتند: بفرمایید. فرمود: براى این به اینجا آمدهاید که از حجت و امام پس از من بپرسید. گفتند: بلى. در این هنگام پسرى نورانى همچون پاره ماه که شبیهترین مردم به امام عسکرى – علیه السلام – بود، وارد مجلس شد. حضرت با اشاره به او فرمود:
«این، امام شما بعد از من و جانشین من در میان شما است. فرمان او را اطاعت کنید و پس از من اختلاف نکنید که در این صورت هلاک مىشوید و دینتان تباه مىگردد…» (۱۵).
علل سیاسى – اجتماعى غیبت
شکى نیست که رهبرى پیشوایان الهى به منظور هدایت مردم به سر منزل کمال مطلوب است و این امر در صورتى میسر است که آنها آمادگى بهره بردارى از این هدایت الهى را داشته باشند. اگر چنین زمینه مساعدى در مردم وجود نداشته باشد، حضور پیشوایان آسمانى در بین مردم ثمرى نخواهد داشت.
متأسفانه فشارها و تضییقاتى که بویژه از زمان امام جواد – علیه السلام – به بعد بر امامان وارد شد، و محدودیتهاى فوق العادهاى که برقرار گردید – به طورى که فعالیتهاى امام یازدهم و دوازدهم را به حداقل رسانید – نشان داد که زمینه مساعد جهت بهره مندى از هدایتها و راهبریهاى امامان در جامعه (در حدّ نصاب لازم) وجود ندارد. ازینرو حکمت الهى اقتضا کرد که پیشواى دوازدهم، بتفصیلى که خواهیم گفت، غیبت اختیار کند تا موقعى که آمادگى لازم در جامعه به وجود آید.
البته همه اسرار غیبت بر ما روشن نیست ولى شاید نکتهاى که گفتیم رمز اساسى غیبت باشد. در روایات ما، در زمینه علل و اسباب غیبت، روى سه موضوع تکیه شده است:
الف – آزمایش مردم
چنانکه مىدانیم یکى از سنتهاى ثابت الهى، آزمایش بندگان و انتخاب صالحان و گزینش پاکان است. صحنه زندگى همواره صحنه آزمایش است تا بندگان از این راه در پرتو ایمان و صبر و تسلیم خویش در پیروى از اوامر خداوند تربیت یافته و به کمال برسند و استعدادهاى نهفته آنان شکوفا گردد.
در اثر غیبت حضرت مهدى، مردم آزمایش مىشوند: گروهى که ایمان استوارى ندارند، باطنشان ظاهر مىشود و دستخوش شک و تردید مىگردند و کسانى که ایمان در اعماق قلبشان ریشه دوانده است، به سبب انتظار ظهور آن حضرت و ایستادگى در برابر شدائد، پختهتر و شایستهتر مىگردند و به درجات بلندى از اجرا و پاداش الهى نائل مىگردند.
امام موسى بن جعفر – علیه السلام – فرمود: هنگامى که پنجمین فرزندم غایب شد، مواظب دین خود باشید، مبادا کسى شما را از دین خارج کند. او ناگزیر غیبتى خواهد داشت، به طورى که گروهى از مؤمنان از عقیده خویش بر مىگردند. خداوند به وسیله غیبت، بندگان خویش را آزمایش مىکند…(۱۶)
از سخنان پیشوایان اسلام بر مىآید که آزمایش به وسیله غیبت حضرت مهدى، از سختترین آزمایشهاى الهى است (۱۷). و این سختى از دو جهت است:
۹ ۱ – از جهت اصل غیبت، که چون بسیار طولانى مىشود بسیارى از مردم دستخوش شک و تردید مىگردند. برخى در اصل تولد و برخى دیگر در دوام عمر آن حضرت شک مىکنند و جز افراد آزموده و مخلص و داراى شناخت عمیق، کسى بر ایمان و عقیده به امامت آن حضرت باقى نمىماند. پیامبر اسلام ضمن حدیث مفصلى مىفرماید: مهدى از دیده شیعیان و پیروانش غایب مىشود و جز کسانى که خداوند دلهاى آنان را جهت ایمان، شایسته قرار داده، در اعتقاد به امامت او استوار نمىمانند (۱۸).
۲ – از نظر سختیها و فشارها و پیشامدهاى ناگوار که در دوران غیبت رخ مىدهد و مردم را دگرگون مىسازد، به طورى که حفظ ایمان و استقامت در دین، کارى سخت دشوار مىگردد و ایمان مردم در معرض مخاطرات شدید قرار مىگیرد. (۱۹)
ب – حفظ جان امام
خداوند، به وسیله غیبت، امام دوازدهم را از قتل حفظ کرده است، زیرا اگر آن حضرت از همان آغاز زندگى در میان مردم ظاهر مىشد، او را مىکشتند (چنانکه تفصیل آن را نوشتیم). بر این اساس اگر پیش از موعد مناسب نیز ظاهر شود، باز جان او به خطر مىافتد و به انجام مأموریت الهى و اهداف بلند اصلاحى خود موفق نمىگردد.
«زراره»، یکى از یاران امام صادق – علیه السلام – مىگوید: امام صادق – علیه السلام – فرمود: امام منتظر، پیش از قیام خویش مدّتى از چشمها غایت خواهد شد.
عرض کردم: چرا؟
فرمود: بر جان خویش بیمناک خواهد بود .(۲۰)
ج – آزادى از یوغ بیعت با طاغوتهاى زمان
پیشواى دوازدهم، هیچ رژیمى را، حتى از روى تقیه، به رسمیت نشناخته و نمىشناسد. او مأمور به تقیه از هیچ حاکم و سلطانى نیست و تحت حکومت و سلطنت هیچ ستمگرى در نیامده و در نخواهد آمد، چرا که مطابق وظیفه خود عمل مىکند و دین خدا را به طور کامل و بى هیچ پرده پوشى و بیم و ملاحظهاى اجرا مىکند. بنابراین جاى هیچ عهد و میثاق و بیعت با کسى و مراعات و ملاحظه نسبت به دیگران باقى نمىماند.
«حسن بن فضّال» مىگوید: امام هشتم فرمود: گویى شیعیانم را مىبینم که هنگام مرگ سومین فرزندم (امام حسن عسکرى) در جستجوى امام خود، همه جا را مىگردند اما او را نمىیابند.
عرض کردم: چرا غایب مىشود؟
فرمود: براى اینکه وقتى با شمشیر قیام مىکند، بیعت کسى در گردن وى نباشد. (۲۱)
غیبت صغرى و کبرى
چنانکه گفتیم، غیبت امام مهدى به دو دوره تقسیم مىشود: «غیبت صغرى» و «غیبت کبرى».
غیبت صغرى از سال ۲۶۰ هجرى (سال شهادت امام یازدهم) تا سال ۳۲۹ (سال در گذشت آخرین نایب خاص امام) یعنى حدود ۶۹ سال بود. (۲۲) در دوران غیبت صغرى، ارتباط شیعیان با امام بکلى قطع نبود و آنان، به گونهاى خاص و محدود، با امام ارتباط داشتند.
توضیح آنکه: در طول این مدّت، افراد مشخصى (که ذکرشان خواهد آمد) به عنوان «نایب خاص» با حضرت در تماس بودند و شیعیان مىتوانستند به وسیله آنان مسائل و مشکلات خویش را به عرض امام برسانند و توسط آنان پاسخ دریافت دارند و حتى گاه به دیدار امام نائل شوند. ازینرو مىتوان گفت در این مدّت، امام، هم غایب بود و هم نبود.
این دوره را مىتوان دوران آماده سازى شیعیان براى غیبت کبرى دانست که طى آن، ارتباط شیعیان با امام، حتى در همین حد نیز قطع شد و مسلمانان موظف شدند در امور خود به نایبان عام آن حضرت، یعنى فقهاى واجد شرائط و آشنایان به احکام اسلام، رجوع کنند.
اگر غیبت کبرى یکباره و ناگهان رخ مىداد، ممکن بود موجب انحراف افکار شود و ذهنها آماده پذیرش آن نباشد. اما گذشته از زمینه سازیهاى مدبرانه امامان پیشین، در طول غیبت صغرى، بتدریج ذهنها آماده شد و بعد، مرحله غیبت کامل آغاز گردید. همچنین امکان ارتباط نایبان خاص با امام در دوران غیبت صغرى، و نیز شرفیابى برخى از شیعیان به محضر آن حضرت در این دوره، مسئله ولادت و حیات آن حضرت را بیشتر تثبیت کرد. (۲۳)
با سپرى شدن دوره غیبت صغرى، غیبت کبرى و دراز مدّت امام آغاز گردید که تاکنون نیز ادامه دارد و پس از این نیز تا زمانى که خداوند اذن ظهور و قیام به آن حضرت بدهد، ادامه خواهد داشت.
غیبت دو گانه امام دوازدهم، سالها پیش از تولد او توسط امامان قبلى، پیشگویى شده و از همان زمان توسط راویان و محدثان، حفظ و نقل و در کتابهاى حدیث ضبط شده است که به عنوان نمونه به نقل چند حدیث در این زمینه اکتفا مىکنیم:
۱ – امیر مؤمنان – علیه السلام – فرمود:
(امام) غایب ما، دو غیبت خواهد داشت که یکى طولانىتر از دیگرى خواهد بود. در دوران غیبت او، تنها کسانى در اعتقاد به امامتش پایدار مىمانند که داراى یقینى استوار و معرفتى کامل باشند. (۲۴)
۲ – امام باقر – علیه السلام – فرمود:
(امام) قائم دو غیبت خواهد داشت که در یکى از آن دو: خواهند گفت: او مرده است…(۲۵)
۳ – ابوبصیر مىگوید، به امام صادق – علیه السلام – عرض کردم: امام باقر مىفرمود: قائم آل محمد (ص) دو غیبت خواهد داشت که یکى طولانىتر از دیگرى خواهد بود.
امام صادق – علیه السلام – فرمود: بلى، چنین است…(۲۶)
۴ – حضرت صادق – علیه السلام – فرمود:
امام قائم دو غیبت خواهد داشت: یکى کوتاه مدّت و دیگرى دراز مدّت…(۲۷)
سیر تاریخ، صحت این پیشگوییها را تأیید کرد و همچنانکه پیشوایان قبلى فرموده بودند، غیبتهاى دو گانه امام عینیت یافت.
نواب خاص (۲۸)
نایبان خاص حضرت مهدى در دوران غیبت صغرى، چهار تن از اصحاب با سابقه امامان پیشین و از علماى پارسا و بزرگ شیعه بودند که «نوّاب اربعه» نامیده شدهاند. اینان به ترتیب زمانى عبارت بودند از:
۱ – ابو عَمرو عثمان بن سعید عَمرى،
۲ – ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعید عَمرى،
۳ – ابوالقاسم حسین بن روح نوبختى،
۴ – ابو الحسن على بن محمد سَمَرى.
البته امام زمان – علیه السلام – وکلاى دیگرى نیز در مناطق مختلف مانند: بغداد، کوفه، اهواز، همدان، قم، رى آذربایجان، نیشابور و… داشت که یا به وسیله این چهار نفر، که در رأس سلسله مراتب وکلاى امام قرار داشتند، امور مردم را به عرض حضرت مىرساندند (۲۹) و از سوى امام در مورد آنان «توقیع» هایى (۳۰) صادر مىشده است. (۳۱) و یا – آن گونه که بعضى از محققان احتمال دادهاند – سفارت و وکالت این چهار نفر، وکالتى عامّ و مطلق بوده ولى دیگران در موارد خاصى وکالت و نیابت داشتهاند (۳۲). مانند:
محمد بن جعفر اسدى، احمد بن اسحاق اشعرى قمى، ابراهیم بن محمد همدانى، احمد بن حمزه بن الیسع (۳۳)، محمد بن ابراهیم بن مهزیار (۳۴)، حاجز بن یزید، محمد بن صالح (۳۵)، ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى، محمد بن على بن بلال، عمر اهوازى، و ابو محمد و جنائى (۳۶).
۱ – ابو عَمرو عثمان بن سعید عَمرى
عثمان بن سعید از قبیله بنى اسد بود و به مناسبت سکونت در شهر سامرّأ، «عسکرى» نیز نامیده مىشد. در محافل شیعه از او به نام «سمّان» (= روغن فروش) یاد مىشد، زیرا به منظور استتار فعالیتهاى سیاسى، روغن فروشى مىکرد و اموال متعلق به امام را، که شیعیان به وى تحویل مىدادند، در ظرفهاى روغن قرار داده به محضر امام عسکرى مىرساند. (۳۷)او مورد اعتماد و احترام عموم شیعیان بود. (۳۸) گفتنى است که عثمان بن سعید قبلاً نیز از وکلا و یاران مورد اعتماد حضرت هادى و حضرت عسکرى – علیهما السلام – بوده است. «احمد بن اسحاق» که خود از بزرگان شیعه مىباشد، مىگوید:
روزى به محضر امام هادى رسیدم و عرض کردم: من گاهى غایب و گاهى (در اینجا) حاضر و وقتى هم که حاضرم همیشه نمىتوانم به حضر شما برسم. سخن چه کسى را بپذیرم و از چه کسى فرمان ببرم؟
امام فرمود: «این ابو عَمرو (عثمان بن سعید عَمرى)، فردى امین و مورد اطمینان من است، آنچه به شما بگوید، از جانب من مىگوید و آنچه به شما برساند، از طرف من مىرساند».
احمد بن اسحاق مىگوید: پس از رحلت امام هادى – علیه السلام – روزى به حضور امام عسکرى – علیه السلام – شرفیاب شدم و همان سؤال را تکرار کردم.
حضرت مانند پدرش فرمود: این ابو عَمرو مورد اعتماد و اطمینان امام پیشین، و نیز طرف اطمینان من در زندگى و پس از مرگ من است. آنچه به شما بگوید از جانب من مىگوید و آنچه به شما برساند از طرف من مىرساند. (۳۹)
پس از رحلت امام عسکرى، مراسم تغسیل و تکفین و خاکسپارى آن حضرت را، در ظاهر، عثمان بن سعدى انجام داد.(۴۰) نیز همو بود که روزى در حضور جمعى از شیعیان به فرمان امام عسکرى – علیه السلام – و به نمایندگى از طرف آن حضرت، اموالى را که گروهى از شیعیان یمن اورده بودند، از آنان تحویل گرفت و امام در برابر اظهارات حاضران مبنى بر اینکه با این اقدام حضرت، اعتماد و احترامشان نسبت به عثمان بن سعید افزایش یافته است، فرمود: گواه باشید که عثمان بن سعید وکیل من است، و پسرش محمد نیز، وکیل پسرم مهدى خواهد بود. (۴۱) همچنین، در پایان دیدار چهل نفر از شیعیان با حضرت مهدى که شرح آن در اوائل این بخش گذشت – حضرت خطاب به حاضران فرمود:
آنچه عثمان (بن سعید) مىگوید، از او بپذیرید، مطیع فرمان او باشید، سخنان او را بپذیرید، او نماینده امام شماست و اختیار با اوست. (۴۲)
تاریخ وفات عثمان بن سعید روشن نیست. برخى احتمال دادهاند او بین سالهاى ۲۶۰ – ۲۶۷ در گذشته باشد و برخى دیگر فوت او را در سال ۲۸۰ دانستهاند. (۴۳)
۲ – محمد بن عثمان بن سعید عَمرى
محمد بن عثمان نیز همچون پدر، از بزرگان شیعه و از نظر تقوا و عدالت و بزرگوارى مورد قبول و احترام شیعیان (۴۴) و از یاران مورد اعتماد امام عسکرى – علیه السلام – بود، چنانکه حضرت در پاسخ شؤال «احمد بن اسحاق» که به چه کسى مراجعه کند؟ فرمود: عَمرى (عثمان بن سعید)، و پسرش، هر دو، امین و مورد اعتماد هستند، آنچه به تو برسانند، از جانب من مىرسانند، و آنچه به تو بگویند از طرف من مىگویند. سخنان آنان را بشنو از آنان پیروى کن، زیرا این دو تن مورد اعتماد و امین منند. (۴۵)
پس از درگذشت عثمان، از جانب امام غایب توقیعى مبنى بر تسلیت وفات او و اعلام نیابت فرزندش «محمد» صادر شد. (۴۶)
«عبد الله بن جعفر حِمیرى» مىگوید: وقتى که عثمان بن سعید در گذشت، نامهاى با هما خطى که قبلاً امام با آن با ما مکاتبه مىکرد، براى ما آمد که در آن ابو جعفر (محمد بن عثمان بن سعید) به جاى پدر منصوب شده بود. (۴۷)
همچنین اما، ضمن توقیعى در پاسخ سؤالات «اسحاق بن یعقوب»، چنین نوشت: خداوند از عثمان بن سعید و پدرش، که قبلاً مىزیست، راضى و خشنود باشد. او مورد وثوق و اعتماد من، و نوشته او نوشته من است (۴۸).
ابو جعفر تألیفاتى در فقه داشته است که پس از وفاتش، به دست حسین بن روح، سومین نایب امام (و یا به دست ابو الحسن سمرى، نایب چهارم) رسیده است. (۴۹)
محمد بن عثمان، حدود چهل سال عهده دار سفارت و وکالت امام زمان بود و در طول این مدّت، وکلاى محلّى و منطقهاى را سازماندهى و بر فعالیتشان نظارت مىکرد و به اداره امور شیعیان اشتغال داشت. توقیعهاى متعددى از ناحیه امام صادر، و توسط او به دیگران رسید. او سرانجام در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ درگذشت. (۵۰)
او پیش از مرگ، از تاریخ وفات خود خبر داد، و دقیقاً در همان تاریخى که گفته بود، در گذشت. (۵۱)
۳ – ابو القاسم حسین بن روح نوبختى
در روزهاى آخر عمر ابو جعفر، گروهى از بزرگان شیعه نزد او رفتند. او گفت: چنانچه از دنیا رفتم، به امر امام، جنشین من و نایب امام «ابو القاسم حسین بن روح نوبختى» خواهد بود. به او مراجعه کنید و در کارهایتان به او اعتماد نمایید. (۵۲)
حسین بن روح، از دستیاران نزدیک نایب دوم بود و عَمرى از مدتها پیش، براى تثبیت امر نیابت او زمینه سازى مىکرد و شیعیان را جهت تحویل اموال، به او ارجاع مىداد و او، رابط بین عثمان بن سعید و شیعیان بود. (۵۳)
حسین بن روح، کتابى در فقه شیعه به نام «التأدیب» تألیف کرده بود. آن را جهت اظهار نظر، نزد فقهاى قم فرستاد. آنان پس از بررسى، در پاسخ نوشتند، جز در یک مسئله، همگى مطابق فتاواى فقهاى شیعه است. (۵۴) بعضى از معاصرین او، عقل و هوش و درایت وى را تحسین کرده و مىگفتند: به تصدیق موافق و مخالف، حسین بن روح از عاقلترین مردم روزگار است. (۵۵) نوبختى در دوران حکومت «مقتدر»، خلیفه عباسى، به خدت پنج سال به زندان افتاد و در سال ۳۱۷ آزاد شد. (۵۶) و سرانجام، بعد از بیست و یک سال فعالیت و سفارت، در سال ۳۲۶ چشم از جهان فرو بست. (۵۷)
۴ – ابو الحسن على بن محمد سَمَرى (۵۸)
به فرمان امام عصر (ع) وبا وصیت و معرفى نوبختى، پس از حسین بن روح، على بن محمد سمرى منصب نیابت خاص و اداره امور شیعیان را عهده دار گردید. (۶۰)
سمرى از اصحاب و یاران امام عسکرى – علیه السلام – بوده است. (۶۱) او تا سال ۳۲۹ که دیده از جهان فرو بست، مسئولیت نیابت و وکالت خاص را به عهده داشت. چند روز پیش از وفات او توقیعى از ناحیه امام به این مضمون خطاب به وى صادر شد:
اى على بن محمد سمرى! خداوند در سوک فقدان تو پاداشى بزرگ به برادرانت عطا کند. تو تا شش روز دیگر از دنیا خواهى رفت. کارهایت را مرتب کن و هیچ کس را به جانشینى خویش مگمار. دوران غیبت کامل فرا رسیده است و من جز با اجازه خداوند متعال ظهور نخواهم کرد و ظهور من پس از گذشت مدتى طولانى و قساوت دلها و پر شدن زمین ازستم خواهد بود. افرادى نزد شیعیان من مدّعى مشاهده من (ارتباط با من به عنوان نایب خاص) خواهند شد. آگاه باشید که هر کس پیش از خروج «سفیانى» و «صیحه آسمانى» (۶۲) چنین ادعایى بکند، دروغگو و افترا زننده است و هیچ حرکت و نیرویى جز به خداوند عظیم نیست. (۶۳)
در ششمین روز پس از صدور توقیع، ابو الحسن سمرى از دنیا رفت. (۶۴) پیش از مرگش از وى پرسیدند: نایب بعد از تو کیست؟ پاسخ داد: اجازه ندارم کسى را معرفى کنم. (۶۵)
با در گذشت ابو الحسن سمرى دوره جدیدى در تاریخ شیعه آغاز گردید که به دوران غیبت کبرى معروف است و ما در صفحات آینده پیرامون آن بحث خواهیم کرد.
وظایف و فعالیتهاى اساسى نوّاب خاص
انتخاب نواب خاص از سوى امام دوزدهم، در واقع ادامه و توسعه فعالیت شبکه ارتباطى «وکالت» بود که گفتیم از زمان پیشواى نهم به صورت فعّال در آمده، و در زمان امام هادى و امام عسکرى – علیهما السلام – گسترش چشمگیرى یافته بود، و اینک در زمان امام قائم به اوج رسیده بود. وظایف و فعالیتهاى اساسى نوّاب خاص را مىتوان در چند مورد زیر خلاصه کرد:
الف – پنهان داشتن نام و مکان امام
گرچه امکارؤیت حضرت مهدى – عجل الله تعالى فرجه – در دوران غیبت صغرى براى نوّاب خاص و برخى از شیعیان وجود داشت و گهگاه دیدارهایى صورت مىگرفت (۶۶) امّا به دلیل مشکلات سیاسى، هر یک از نواب اربعه در زمان خود موظف بودند از بردن نام حضرت و افشاى محل او در سطح عمومى خوددارى ورزند. زیرا در غیر این صورت، جان امام از سوى حکومت وقت به خطر مىافتاد. این سیاست استتار و پنهانکارى، دقیقاً بر اساس دستور و راهنمایى خود امام صورت مىگرفت. چنانکه روزى ابتدأاو بدون اینکه سؤالى از حضرت در این باره شده باشد، توقیعى به این مضمون خطاب به محمد بن عثمان (سفیر دوم) صادر شد:
کسانى که از اسم (من) مىپرسند، باید بدانند اگر سکوت کنندبهشت، و اگر حرفى بزنند جهنم (در انتظار آنان) است. چه، اینان اگر بر اسم واقف شوند، آن را فاش مىسازند و اگر از مکان آگاه شوند، آن را نشان مىدهند. (۶۷)
همچنین روزى عبید الله بن جعفر حمیرى و احمد بن اسحق اشعرى، که هر دو از بزرگان اصحاب امامان و از شیعیان برجسته و صمیمى بودند، در دیدارى که با عثمان بن سعید (سفیر اوّل) داشتند از وى پرسیدند: آیا جانشین امام عسکرى – علیه السلام – را دیده است؟ وى پاسخ مثبت داد. از نام آن حضرت پرسش کردند، وى از گفتن آن خوددارى کرد و گفت:
بر شما حرام است که در این باره پرسش کنید، و من این سخن را از پیش خود نمىگویم – چه اختیارى ندارم که حلالى را حرام یا حرامى را حلال کنم – بلکه این، به دستور خود اوست، زیرا حکومت (عباسى) بر این باور است که امام عسکرى در گذشته و فرزندى از خود باقى نگذاشته است، و به همین دلیل نیز ارثیه او را بین کسانى تقسیم کردند که وارث آن حضرت نبودند (جعفر کذاب و مادر حضرت عسکرى) و این موضوع با صبر و سکوت امام روبرو گردید، و اینک کسى جرأت ندارد با خانواده او ارتباط برقرار کند یا چیزى از آنها بپرسد، و اگر اسم امام فاش شود مورد تعقیب قرار مىگیرد. زینهار! زینهار! خدا را در نظر بگیرید و از این بحثها خوددارى کنید. (۶۸)
در زمان نیابت ابوالقاسم حسین بن روح، از ابوسهل نوبختى که از بزرگان شیعیان بود، سؤاتل کردند که چگونه تو، به این سِمَت انتخاب نشدى و حسین بن روح انتاب شد؟ وى پاسخ داد:
آنان که او را به این مقام برگزیدهاند، خود داناترند. کار من، بر خورد و مناظره با مخالفان و دشمنان است. اگر من همانند حسى نبن روح مکان امام را مىدانستم، شاید اگر در فشار قرار مىگرفتم، محل او را نشان مىدادم، ولى اگر اما زیر عباى ابو القاسم پنهان شود، چنانچه او را قطعه قطعه هم کنند، هرگز لباس خود را کنار نمىزند! (۶۹)
ب – سازماندهى وکلا
چنانکه گفتیم نمایندگان و وکلاى محلى امام در عصر غیبت – با اختیارات گوناگون و حزههاى فعالیت متفاوتى که داشتند – در مناطق تمرکز شیعیان مستقر بودند و هر چند در زمان پیشواى دهم و یازدهم این دسته از وکلا معمولاً توسط وکیل اوّل با امام تماس مىگرفتند، امّا در هر حال امکان ارتباط مستقیم با خود امام نیز براى آنان وجود داشت، ولى در عصر غیبت صغرى امکان ارتباط مستقیم کلاً قطع گردید و وکلاى فرعى و منطهاى امام در بلاد مختلف که اسامى گروهى از آنان قبلاً گذشت – (۷۰) ناگزیر منحصراً زیر نظر نایب خاصّ، انجام وظیفه مىکردند و نامهها و سؤالات و وجوه شرعى شیعیان را توسط نایب خاص به محضر امام غایب مىرساندند. چنانکه قبلاً اشاره کردمى، در زمان سفارت ابو جعفر محمد بن عثمان، تنها در بغداد حدود ده نفر زیر نظر او فعالیت مىکردند. (۷۱)
نوّاب خاصّ، در مقابل دریافت وجوه و اموال، قبض نمىدادند ولى شیعیان از وکلاى دیگر قبض مطالبه مىکردند. بنا به نقل شیخ طوسى، در اواخر عمر محمد بن عثمان، شخصى به توصیه او، اموال مربوط به امام را به حسین بن روح مىپرداخت، و از او قبض مطالبه مىکرد. به دنبال شکوه حسین بن روح از این بابت، محمد بن عثمان دستور داد که از وى قبض مطالبه نشود و افزود: هر چه به دست ابو القاسم برسد، به دست من رسیده است. (۷۲)
ج – اخذ و توزیع اموال متعلق به امام
نوآب خاص امام، هر کدام در دوران سفارت خود، وجوه و اموال متعلق به آن حضرت را که شیعیان مستقیماً یا توسط وکلاى محلى مىپرداختند، تحویل مىگرفتند و به هر طریقى که ممکن بود به امام مىرساندند، یا در مواردى که امام دستور مىداد مصرف مىکردند.
در روزهاى شهادت امام عسکرى – علیه السلام – گروهى از شیعیان قم و بعضى دیگر از مناطق ایران وارد سامرأ شدند و در آنجا از در گذشت امام آگاه گشتند. این گروه، اموالى را از طرف شیعیان مناطق خود آورده بودند تا تحویل امام بدهند و وقتى از جانشین امام عسکرى پرسش کردند، بعضیها جعفر (کذاب)، برادر امام، را نشان دادند. آنان طبق روال معمول، نشانى و خصوصیات پولها و اموال را از جعفر پرسیدند تا معلو شود که وى داراى علم امامت است یا خیر؟ وقتى که جعفر از پاسخ درماند، از تحویل اموال به وى خوددارى کردند و ناگزیر به عزم بازگشت به وطن، از سامرّأ خارج شدند.
در بیرون سامرأ، پیک سرّى حضرت بقیه الله – عجل الله تعالى فرجه الشریف – آنان را به محضر امام راهنمایى کرد و پس از تشرّف به حضور امام، بعد از آنکه حضرت خصوصیات تمامى پولها و امول را بیان فرمود، اموال را تحویل ایشان دادند. آنگاه امام فرمود:
بعد از این چیزى به سامرأ نیاورید. من شخصى را در بغداد معین مىکنم، اموال را به او مىدهید و توقیع توسط او صادر مىگردد. (۷۳) از آن به بعد بود که امام، عثمان سعید را به نیابت خاص منصوب کرد و او در بغداد وظایف خود را آغاز کرد.
د – پاسخگویى به سؤالات فقهى و مشکلات عقیدتى
حوزه فعالیت نواب اربعه تنها به مواردى که شمردیم محدود نمىشد، بلکه دایره فعالیت آنها شامل پاسخگویى به همه گونه سؤالات فقهى و شرعى، حل مشکلات عقیدتى و نیز میارزه علمى با شبهاتى مىشد که مخالفان مطرح مىکردند و از این راه در تضعیف عقاید و پریشانى فکرى شیعیان مىکوشیدند.
نواب خاصّ، این وظایف را با استفاده از آموزشهاى امام و دانش بسیار بالایى که داشتند، به بهترین وجهى انجام مىدادند. نگاهى گذرا به کارنامه سفارت این چهار شخصیت بزگر، ابعاد گسترده کوششها و موفقیهاى آنان را در این زمینه نشان مىدهد.
آنان از یک سو، وسوسههاى مربوط به انکار وجود امام را، از راههاى گوناگون خنثى مىکردند و در این راستا، گاه ناگزیر، پرده از دیدارهاى سرّى خود را امام بر مىداشتند (۷۴) و گاهى نیز توقیعى از سوى حضرت در این باره صادر مىشد و امام در دفع شبهات مزبور به کمک آنان مىشتافت. (۷۵)
از سوى دیگر، سؤالات فقهى و شرعى شیعیان را به عرض امام رسانده پاسخ آنها را مىگرفتند و به مردم ابلاغ مىکردند. به عنوان نمونه، مىتوان از توقیعى نام برد که توسط محمد بن عثمان صادر شده و طى آن به پرسشهاى «اسحاق بن یعقوب» در زمینههاى گوناگون پاسخ داده شده است. (۷۶) همچنین مىتوان توقیع مفصلى یاد کرد که در پاسخ به سؤالات نماینده مردم قم، «محمد بن عبدالله بن جعفر حمیرى»، صادر گردید. (۷۷)
از این گذشته، گاه، نواب خاصّ، مناظراتى با مخالفان انجام داده و آنان را محکوم مىساختند و تأکید مىکردند که این پاسخها را از امام آموختهاند. چنانکه حسین بن روح، در یک مجلس مناره، پاسخ شخصى را که شبههاى در مورد شهادت امام حسین – علیه السلام – مطرح کرده بود، به صورت گسترده بیان نمود و فرداى آن روز با اشارهبه پاسخ مزبور، به یکى از شیعیان – که فکر مىکرد پاسخها تراوش فکرى خود اوست – اظهار داشت: اگر از آسمان سقوط کنم و طعمه مرغان هوا شرم یا باد تندى مرا به محل درورى پرتاب کند، در نظرم بهتر از این است که در دین خدا رأى و نظریه شخصى خود را اظهار کنم. مطالبى که دیروز شنیدى از حجت خدا شنیده شده است. (۷۸)
همچینین وى در پاسخ پرسش یکى از متکلّمان وقت در مورد عامل شهادت امام موسى بن جعفر – علیه السلام – و اینکه آیا پیشوایان معصوم همه، با شمشیر یا با مسمومیت در گذشتهاند و نیز راز برترى حضرت فاطمه – علیها السلام – نسبت به دختران دیگر پیامبر اسلام (ص)، توضیحات روشن و قانع کنندهاى داد که تحسین دانشمند مزبور را بر انگیخت و گفت: در این باره پاسخى از این بهتر و کوتاهتر از کسى نشنیدهام (۷۹).
ه- مبارزه با مدّعیان دروغین نیابت
مبارزه با غلات و مدّعیان دروغین بابیت و نیابت و وکالت و افشاى ادعاهاى باطل آنان را نیز باید به فعالیتهاى نواب اربعه افزود. چنانکه درسیره امام هادى توضیح دادیم، گروهى از افراد منحرف و جاه طلب با طرح مطالب بى اساس از قبیل ربوبیت والوهیت ائمه، مقاماتى براى خود ادعا مىکردند و به نام امام از مردم خمس یا وجوه دیگر را مىگرفتند و این موضوع موجبات بد نامى شیعه را فراهم ساخته و مشکلاتى براى ائمه ایجاد مىکرد.
در عصر غیبت صغرى، علاوه بر اینها، افراد دیگرى پیدا شدند که به دروغ مدعى سفارت و نیابت خاص امام بودند و در اموال متعلق به امام تصرفات بیمورد نموده و در مسائل فقهى و اعتقادى، سخنان گمراه کننده بر زبان مىراندند. اینجابود که نواب خاصّ، با رهنمود امام، به مقابله با آنان بر مىخاستند و گاه رد طرد و لعن آنان از ناحیه حضرت، توقیع صادر مىشد.
ابو محمد شریعى، محمد بن نصیر نمیرى، احمد هلال کرخى، ابو طاهر محمد بن على بن بلال، حسین بن منصور حلاّج و محمد بن على شلمغانى از این گروه بودند. (۸۰)
شلمغانى قبلاً از فقهاى شیعه شمرده مىشد و حتى کتابى به نام «تکلیف» نوشته بود، ولى بعدها به غلوّ و انحراف کشده شد و افکارى کفرآمیز مطرح کرد. از آن جمله، بر روى نظریه حلول تأکید مىکرد و مىگفت: روحى پیامبر اسلام (ص) در پیکر محمد بن عثمان (سفیر دوم)، روح امیر مؤمنان – علیه السلام – در کالبد حسین بن روح (نایب خاص سوم) و روح حضرت فاطمه – علیها السلام – در بدان ام کلثوم، دختر محمد بن عثمان حلول کرده است.
حسین بن روح، این عقیده را کفر و الحاد معرفى کرده آن را از نوع عقاید مسیحیان در مورد حضرت مسیح شمرد و او را طرد نمود و افشار افکار باطلش او را در میان قومش رسوا ساختن. با تو جه به نقش تخریبى شلمغانى بود که در ذیحجه سال سیصد و دوزاده، توقیعى توسط حسین بن روح در لعن و تکفیر وارتداد او صادر کردید و سر انجام در سال ۳۲۳ کشته شد. (۸۱)
غیبت کبرى
چنانکه گفتیم، با در گذشت چهارمین نایب خاص امام دوازدهم، دوران غیبت کبرى آغاز گردید.
در این دوره، علماى واجد شرائط، از سوى امام زمان نیابت عامّه دارند چنانکه دیدیم، نیابت خاصّه عبارت از این است که امام، شخص خاصى را با اسم و رسم معرفى کند و نایب خود قرار دهد، ولى نیابت هر فردى که آن ضابطه با او تطبیق کند، نایب شناخته شود و به نیابت از امام، در امر دین و دنیا، مرجع شیعیان باشد. امامان معصوم، به ویژه حضرت حجه بن الحسن المهدى – عجل الله تعالى فرجه – در روایات متعددى این شرائط را بیان فرموده و مسلمانان را در دوران غیبت کبرى موظف کردهاند که به واجدان شرائط مزبور رجوع نموده و طبق دستو آنان عمل کنند. پارهاى از این روایات را ذیلاً از نظر خوانندگان محترم مىگذرانیم:
۱ – «عُمَر بن حنظله» مىگوید: از امام صادق – علیه السلام – پرسیدم: اگر بین دو نفر از شیعیان بر سر قرض یا ارث اختلافى پیش آید و به حکومت و قضات (وقت) مراجعه کنند آیا این کار جایز است؟ امام فرمود: هر کس در مورد حق یا باطل به آنان مراجعه کند، در حقیقت به طاغوت (۸۲) مراجعه کرده و هر چه را به حکم آنان بگیرد، به طور حرام گرفته است، هز چند حق ثابت او باشد، زیرا آن را به حکم طاغوت گرفته که خداوند امر کرده است به او کفر ورزند، و انکار کنند، چنانکه مى فرماید: یریدُونَ أن یتَحاکَمُواالَى الطّاغوتِ وَقَد أُمِرُوا أن یکفُرُوا بِهِ (۸۳): «مىخواهند طاغوت را به داورى بطلبند در حالى که به آنان دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند».
پرسیدم: پس چه باید بکنند؟
فرمود: باید نگاه کنند ببینند چه کسى از شما حدیث ما را روایت نموده و در حلال و حرام ما نظر افکنده و صاحب نظر شده و احکام و قوانین ما را شناخته است، او را به عنوان حاکم و صاحب رأى بپذیرند، زیرا من او را حاکم بر شما قرار دادهام. اگر او بر اساس حکم ما حکم نماید و کسى از او نپذیرد، حکم خدا را سبک شمرده و ما را رد کرده و کسى که ما را رد کند، خدا را ردّ کرده است و این، به منزله شرک ورزیدن به خداى متعال است… (۸۴)
این فرمان امام صادق – علیه السلام – یک فرمان کلى و عمومى است و مفاد آن شامل همه فقهاى واجد شرائط مىشود/
در صورتى که امام راضى نشود در یک اختلاف جزئى به قضات حکومت طاغوتى مراجعه شود، مسلّماً راضى نخواهد بود سایر امور مسلمانان زیر نظر ستمگران باشد بلکه اداره این امور را زیر نظر فقهاى عادل شیعه قرار داده است.
۲ – اسحاق بن یعقوب مىگوید: از محمد بن عثمان (دومین نایب خاص حضرت مهدى) خواستم نامهام را به پیشگاه امام برساند. در آن نامه مسائل مشکلى که داشتم پرسیده بودم. امام با خط خود جواب نوشته بود.
از جمله سؤالاتم این بود که در پیشامدها در عصر غیبت به چه کسى مراجعه کنم در پاسخ این سؤال فرموده بود:
و امّا در حوادثى که رخ مىدهد، به راویان احادیث ما مراجعه کنید. آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا (بر شما) هستم. (۸۵)
با آنکه اسحاق بن یعقوب در این نامه در مورد وظیفه خو سؤال کرده، ولى امام به صورت عمومى پاسخ داده و وظیفه همه شیعیان را معین نموده است.
مهدى (ع) در منابع شیعه
اخبار و روایات فراوانى از پیامبر اسلام و هر یک از امامان – علیهم السلام – درباره تولد، غیبت، ظهور و قیام جهانى و سایر ویژگیهاى حضرت مهدى نقل شده و در واقع سالها پیش از تولد آن حضرت، خصوصیات و ویژگیهاى او – از قبیل اینکه: او از خاندان پیامبر (ص)، از فرزندان فاطمه – علیها السلام – و از نسل حسین – علیه السلام – است و با قیام جهانى خویش زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد – پیشگویى شده است. تعداد این روایات به حدى فراوان است که درباره کمتر موضوعى از موضوعات اسلامى این اندازه حدیث وارد شده است.
ما نخست به تعداد روایات وارد شده از ائمه شیعه درباره حضرت مهدى – علیه السلام – و نیز اسامى کتبى که علماى این مذهب مستقلاً درباره آن حضرت نوشتهاند اشاره مىکنیم، سپس روایات رسیده از پیامبر اسلام (ص) از طریق اهل سنت و نیز کتب آنها را در این باره مورد بررسى قرار مىدهیم:
در اینجا بى مناسبت نیست یاد آورى کنیم: با آنکه عصر هر یک از ائمه و یژگیهایى داشته و توجه آن بزرگواران قاعدتاً معطوف به مسائل و موضوعات حادّ روز بوده، امّا در عین حال، موضوع حضرت مهدى – عج الله تعالى فرجه الشریف – همواره مورد نظر آنان بوده و به مناسبتهاى گوناگون بیانات و پیشگوییهاى فراوانى نمودهاند که ذیلاً به عنوان نمونه آمارى اجمالى از احادیثى که از ائمه در این زمینه رسیده از نظر خوانندگان محترم مىگذرانیم:
۱ – امیر مؤمنان – علیه السلام – ۵۱ حدیث،
۲ – امام حسن – علیه السلام – ۵ حدیث،
۳ – امام حسین – علیه السلام – ۱۴ حدیث،
۴ – امام زین العابدین – علیه السلام – ۱۱ حدیث،
۵ – امام باقر – علیه السلام – ۶۳ حدیث،
۶ – امام صادق – علیه السلام – ۱۲۴ حدیث،
۷ – امام موسى بن جعفر – علیه السلام – ۶ حدیث،
۸ – امام رضا – علیه السلام – ۱۹ حدیث،
۹ – امام جواد – علیه السلام – ۶ حدیث،
۱۰ – امام هادى – علیه السلام – ۶ حدیث،
۱۱ – امام حسن عسکرى – علیه السلام – ۲۲ حدیث. (۸۶)(۸۷)
به عنوان نمونه به نقل چند حدیث اکتفا مىکنیم:
الف – امیر مؤمنان – علیه السلام – مىفرماید: پیامبر اسلامى فرمود: عمر جهان به پایان نمىرسد مگر آنکه مردى از نسل حسین امور امّت مرا در دست مىگیرد و دنیا را پر از عدل مىکند همچنانکه پر از ظلم شده است. (۸۸)
از امیر مؤمنان – علیه السلام – در «نهج البلاغه» سخنان متعددى در این زمینه نقل شده است. (۸۹) از آن جمله مىفرماید: دنیا، همچون شتر چموشى که از دوشیدن شیرش جلوگیرى مىکند (و به سراغ بچهاش مىرود) پس از چموشى، به ما روى مىآورد. (۹۰) خداوند مىفرماید: «ما مىخواهیم به مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم». (۹۱)
ب – حسین بن على – علیه السلام – مىفرمود:
اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقى مانده باشد، خداوند آن روز را طولانى مىکند تا آنکه مردى از نسل من قیام مىکند و دنیا را پر از عدل و داد مىکند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است. از رسول خدا شنیدم چنین مىفرمود. (۹۲)
ج – امام جواد – علیه السلام – به عبد العظیم حسنى – س – فرمود:
قائم ما همان مهدى منتظّر است که در زمان غیبت باید در انتظارش بود و در زمان ظهور باید اطاعتش نمود. او سومین فرزند من خواهد بود. سوگند به آن خدایى که محمد را به پیامبرى برگزید و امامت را ویژه ما خاندان قرار داد، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقى نمانده باشد، خدا آن روز را طولانى مىگرداند تا مهدى ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است. خداوند متعال کار وى را یک شبه اصلاح مىکند، چنانکه کار موسى کلیم الله را در یک شب اصلاح فرمود: او رفت تا براى همسرش آتش بیاورد اما با منصب نبوت و رسالت برگشت.
امام جواد سپس فرمود: بهترین اعمال شیعیان ما، انتظار ظهور و قیام اوست. (۹۳)
کتابهایى که پیش از تولد مهدى (ع) درباره او تألیف شده است
موضوع غیبت و قیام حضرت مهدى در اسلام به قدرى قطعى و مسلّم بوده که کتابهاى متعددى درباره آن تألیف شده و تاریخ نگارش بعضى از آنها سالها پیش از تولد حضرت بوده است. مثلاً ۰حسن بن محبوب زراد» (م ۲۲۴)، یکى از محدثان و مصنفان موثق شیعه، کتاب «المشیخ » را یکصد سال قبل از غیبت کبرى نوشته و اخبار مربوط به غیبت امام مهدى را در آن نقل کرده است. (۹۴)
مرحوم طبرسى مىنویسد: محدثان شیعه در زمان امام باقر و امام صدق – علیهما السلام – اخبار غیبت را در تألیفات خویش آوردهاند. (۹۵)
همچنین برخى از اصحاب ائمه درباره آن حضرت و قیام او کتاب نوشتهاند، مانند ابراهیم بن صالح انماطى (۹۶) (از یاران امام باقر)، حسن بن محمد بن سماعه (۹۷) (از اصحاب امام موسى بن جعفر – علیهما السلام -)، محمد بن حسن بن جمهور (۹۸) (از یاران امام رضا – علیه السلام -)، على بن مهزیار (۹۹) (از یاران امام جواد – علیه السلام -) و فضل بن شاذان نیشابورى (۱۰۰) (از شاگردان امام رضا و امام جواد و امام هادى – علیهم السلام -) (۱۰۱).
مهدى (ع) درمنابع اهل سنت
چنانکه قبلاً اشاره کردیم، مهدویت و اعتقاد به وجود مهدى – عجل الله عالى فرجه – و ظهور او، اختصاص به مذهب تشیع ندارد، بلکه محدثان بزرگ اهل سنت نیز احادیث مربوط به آن حضرت از از طریق گروه بسیارى از صحابه و تابعین در کتابهاى خویش نقل کردهاند، به طوریکه گذشته از کتب شیعه، کتب و آثار دیگر مذهب اسلامى (حنفى، شافعى، مالکى و حنبلى) نیز از روایات نبوى که درباره مهدى و ظهور او رسیده، سرشار است.
بر اساس پژوهش برخى از محققان بزرگ، محدثان اهل سنت احادیث مربوط به حضرت مهدى را از ۳۳ نفر از صحابه پیامبر اسلام در کتب خود نقل کردهاند (۱۰۲)؛ تعداد ۱۰۶ نفر از مشاهیر علماى بزرگ اهل سنت، اخبار ظهور امام غایب را در کتابهاى خود آوردهاند (۱۰۳)؛ و ۳۲ نفر از آنان مستقلاً درباره حضرت مهدى کتاب نوشتهاند. (۱۰۴)
«مسند احمد حنبل»(متوفاى ۲۴۱ هجرى) و «صحیح بخارى» (متوفاى ۲۵۶ هجرى) از جمله کتب مشهور اهل سنت است که قبل از تولد امام قائم – عجل الله تعالى فرجه – نوشته شده و احادیث مربوط به آن حضرت در آنها نقل شده است. (۱۰۵)
از جمله احادیثى که «احمد حنبل» نقل کرده این حدیث است: پیامبر اسلام (ص) فرمود: «اگر از عمر جهان جز یک روز باقى نماند، خداوند حتماً در آن روز شخصى از ما – خاندان – را بر مىانگیزدو او جهان را پر از عدل و داد مىکند همچنانکه پر از ظلم شده باشد. (۱۰۶)
احادیث نبوى پیرامون حضرت مهدى – عجل الله تعالى فرجه – و صفات و علائم ایشان در کتابها و منابع قدیم اهل سنت به قدرى زیاد است که دانشمندان علم حدیث و حافظان بزرگ سنّى، احادیث مربوطبه مهدى را «متواتر» دانستهاند. (۱۰۷)
بر اساس یک بررسى اجمالى، تعداد ۱۷ نفر از دانشمندان بزرگ اهل سنت، به «متواتر» بودن احادیث مهدى در کتابهاى خود، تصریح کردهاند (۱۰۸). علامه «شوکانى» در خصوص اثبات تواتر این روایات، کتابى به نام «التوضیح فى تواتر ما جأ فى المنتظر والدّجال و المسبح» تألیف کرده است. (۱۰۹)
بى مناسبت نیست در اینجا، به عنوان نمونه، سخنان چند تن از مشاهیر علماى سنّى را در این زمینه از نظر خوانندگان محترم بگذارانیم:
۱ – «شوکانى» در کتاب یاد شده، پس از نقل احادیث مربوط به حضرت مهدى مىگوید: همه احادیثى که آوردیم، به حدّ تواتر مىرسد، چنانکه بر مطلّعان پوشیده نیست. بنابر این با توجه به همه احادیثى که نقل کردیم، مسلّم شد که احادیث منقول درباره مهدى منتظر، متواتر است… آنچه گفته شد براى کسانیکه ذرهاى ایمان و اندکى انصاف دارند، کافى به نظر مىرسد!(۱۱۰)
۲ – حافظ (۱۱۱) ابو عبد الله گنجى شافعى (متوفاى ۶۵۸ ه’. ق) در کتاب «البیان فى أخبار صاحب الزمان» (باب ۱۱) مىگوید:
«احدیث پیامبر اکرم (ص) درباره مهدى، به دلیل راویان بسیارى که دارد، به حدّ تواتر رسیده است». (۱۱۲)
۳ – حافظ مشهور «ابن حجر عسقلانى شافعى» (متوفاى ۸۵۲ ه’. ق) در کتاب «فتح البارى۹۹ که در شرح «صحیح بخارى» نوشته است، مىگوید:
«احادیث متواترى وجود دارد حاکى از اینکه: مهدى، از این امّت است و عیسى – علیه السلام – از آسمان فرود آمده و پشت سر وى نماز خواهد گزارد». (۱۱۳)
۴ – «مؤمن شبلنجى» مىنویسد:
«اخبار متواترى از پیامبر رسیده که نشان مىدهد مهدى از خاندان اوست و او زمین را پر از عدل و داد مىکند» (۱۱۴).
۵ – «شیخ محمد صبّان» مىنویسد:
«اخبار متواترى از پیامبر نقل شده مبنى بر اینکه مهدى (سرانجام) قیام مىکند و اینکه او از خاندان پیامبر است و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد…» (۱۱۵).
۶ – شیخ منصور على ناصف، از علماى بزرگ و معاصر «الأزهر» و مؤلف کتاب «التاج الجامع للأُصول» (۱۱۶)، مىنویسد:
در میان دانشمندان گذشته و امروز مشهور است که در آخر الزمان به حتم و یقیم مردى از اهل بیت پیامبر که نام او مهدى است، ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهاى اسلامى تسلّط خواهد یافت. مسلمانان، همه پیرو او خواهند شد، او در میان آنان به عدالت رفتار مىکند، و دین را قوّ مىبخشد. آنگاه دجّال پیدا مىشود. عیساى مسیح از آسمان فرود مىآید و دجّال را مىکشد، یا با مهدى در کشتن دجّال همکارى مىکند.
سخنان و احادیث پیامبر را درباره مهدى، جماعتى از نیکان اصحاب پیامبر روایت کردهاند. محدّثان بزرگى مانند: ابو داود، ترمذى، ابن ماجه، طبرانى، ابو یعلى، بزّاز، امام احمد حنبل و حاکم نیشابورى آن احادیث را در کتابهاى خود نقل کردهاند. (۱۱۷)
ابن ابى الحدید یکى از متتبعترین علماى اهل سنت، در این زمنیه مىنویسد:
«تمامى فرق اسلامى، اتفاق نظر دارند که عمر دنیا و تکلیف (بشر به اجرا احکام الهى)، پایان نمىپذیرد مگر پس از ظهور مهدى» (۱۱۸).
بیانیه رابطه العالم الاسلامى
این بخش را با نقل بیانیه رسمى «رابطه العالم الاسلامى»»، که از بزرگترین مراکز و هابیت بوده و مقرّ ان در مکه است، به عنوان یک سند زنده بر اعتقاد عموم مسلمانان به موضوع مهدویت به پایام مىبریم. یکى از جهات اهمیت این بیانیه این است که نشان مىدهد: تندروترین گروهها در ضدیت با شیعه – یعنى وهابیان – نیز این موضوع را پذیرفتهاند، نه تنها پذیرفتهاند بلکه به طور جدّى از آن دفاع مىکنند و آن را از عقاید قطعى و مسلّم اسلامى مىشمارند و انى، به خاطر کثرت دلائل و اسناد این موضوع است. به علاوه این مرکز، به عنوان یک مرکز جهانى و روابط بین ملل اسلامى فعالیت مىکند.
در هر صورت در سال ۱۹۷۶ م شخصى به نام «ابو محمد» از کشور «کنیا» سؤالى درباره ظهور مهدى منتظر از «رابطه العالم الاسلامى»» کرده است. دبیر کل این مرکز در پاسخى که براى او فرستاده، ضمن یاد آورى این نکته که «ابن تیمیه» (مؤسس مذهب و هابیت) نیز احادیث مربوط به مهدى را پذیرفته، متن رساله کوتاهى را که پنج تن از علماى معروف کنونى حجاز در این زمینه تهیه کردهاند، براى او ارسال داشته است. در این رسال پس از ذکر نام حضرت مهدى و محل ظهور او یعنى مکّه چنین آمده است:
به هنگام ظهور فساد در جهان و انتشار کفر و ستم، خداوند به وسیله او (مهدى) جهان را پر از عدل و داد مىکند، همان گونه که از ظلم و ستم پر شده است.
او آخرین خلفاى راشدین دوازده گانه است که پیامبر در کتب صحاح از آنها خبر داده است. احادیث مربوط به مهدى را بسیارى از صحابه پیامبر نقل کردهاند. از آن جمله:
عثمان بن عفان، على بن أبى طالب، طلحه بن عبید الله، عبد الرحمان بن عوف، عبدالله بن عباس، عمار بن یاسر، عبد الله بن مسعود، ابو سعید خُدرى، ثوبان، قره بن ایاس مزنى، عبدالله بن حارث، ابو هریره، حذیفه بن یمان، جابر بن عبد الله، ابو امامه، جابر بن ماجد، عبد الله بن عمر، انس بن مالک، عمران بن حصین وام سلمه. سپس اضافه مىکند:
هم احادیث یاد شده در بالا که از پیامبر نقل شده و هم گواهى صحابه که در اینا در حکم حدیث است، در بسیارى از کتب معروف اسلامى و متون اصلى حدیث پیامبر (ص) اعم از سنن و معاجم و مسانید آمده است. از جمله:
سنن: .بى داود، ترمذى، ابن ماجه، ابن عمر الدانى ؛ مسانید: احمد، أبى یعلى، بزّاز؛ صحیح حاکم؛ معاجم: طبرانى و رویانى و دار قُطنى و ابو نُعَیم د کتاب «اخبار المهدى» و خطیب بغدادى در «تاریخ بغداد» و ابن عساکر در «تاریخ دمشق» و غیر اینها.
بعد اضافه مىکند:
بعضى از دانشمندان اسلامى کتبخاصى در این زمینه تألیف کردهاند. از جمله:
ابو نعمى: کتاب «اخبار المهدى»»، ابن حجر هیتمى: «القول المختصر فى علامات المهدى المنتظَر»، شوکانى: «التوضیح فى تواتر ماجأ فى المنتظر و الدجّال و المسیح»، ادریس عراقى مغربى: «المهدى»»، ابو العباس بن عبد المؤمن مغربى: «الوهم المکنون فى الردّ على ابن خلدون».
آخرین کسى که در این زمینه بحث مشروحى نگاشته رئیس دانشگاه اسلامى مدینه است که در چندین شماره مجله دانشگاه مزبور بحث کرده است. (۱۱۹)
عدّهاى از بزرگان و دانشمندان اسلام، از قدیم و جدید، در نوشتههاى خود تصریح کردهاند که احادیث رسیده در زمینه مهدى در حدّ «تواتر» است (و به هیچ وجه قابل انکار نیست). از جمله:
سخاوى در کتاب «فتح المغیث»، محمد بن احمد سفاوینى در کتاب «شرح العقیده»، ابو الحسن ابرى در «مناقب الشافعى»»، ابن تیمیه در فتاوایش، سیوطى در «الحاوى»، ادریس عراقى مغربى در کتابى که پیرامون «مهدى» تألیف کرده، شوکانى در کتاب «التوضیح فى تواتر ما جأ فى المنتظَر…»، محمد بن جعفر کتانیدر کتاب «نظم المتناثر فى الحدیث المتواتر» و ابو العباس بن عبد المومن در کتاب «الوهم المکنون…».
در پایان بیانیه مىنویسد:
تنها ابن خلدون است که خواسته احادیث مربوط به مهدى را با حدیث بى اساس و مجعولى به این مضمون که «مهدى جز عیسى نیست» مورد ایراد قرار دهد. ولى پیشوایان و دانشمندان بزرگ اسلام، گفتار او را رد کردهاند، بخصوص «ابن عبد المؤمن» که در ردّ گفتار او کتاب ویژهاى نوشته است که از سى سال قبل در شرق و غرب انتشار یافته است.
حافظان احادیث و محدثان نیز تصریح کردهاند که احادیث مهدى مشتمل بر احادیث «صحیح» و «حسن» است و مجموع آن قطعاً «متواتر» و صحیح مىباشد.
بنابر این، اعتقاد به ظهور مهدى (بر هر مسلمانى) واجب بوده و جز عقاید اهل سنت و جماعت است و جز افراد نادان و بى خبر یا بدعتگذار، آن را انکار نمىکنند.
مدیر اداره مجمع فقهى اسلامى: محمد منتصر کنانى
اینها ترجمه قسمتهاى حساس این رساله است که از نظر خوانندگان محترم گذشت. (۱۲۰)
پدر مهدى کیست؟
در اینجا تذکر این موضوع لازنم است که در بعضى از منابع اهل سنت، پدر حضرت مهدى «عبد الله» معرفى شده است. (۱۲۱) در حالى که در منابع شیعه و سنّى اخبار فراوانى وجود دارد که مىرساند نام پدر آن حضرت «حسن» – علیه السلام – است. سر چشمه این اختلاف آن است که در بعضى از روایات اهل سنّت پیرامون ویژگیهاى آن حضرت، این جمله از پیامبر اسلام نقل شده است: «… یواطئ اسمه اسمى و اسم أبیه اسم أبى….». (۱۲۲) یعنى، اسم او (مهدى) اسم من، و اسم پدرش، اسم پدر من است.
قرائنى در دست است که نشان مىدهد جمله اخیر یعنى «اسم پدرش اسم پدر من است» عمداً یا اشتباهاً از طرف راوى به کلام پیامبر افزوده شده است و در گفتار آن حضرت فقط جمله: «اسم او اسم من است» وجود داشته است. حافظ گنجى شافعى در این باره مىگوید:
«ترمذى» (۱۲۳) این حدیث را نقل کدره ولى جمله اخیر در آن نیست. (۱۲۴) نیز «احمد بن حنبل»، که داراى قدرت ضبط و دقت بوده این حدیث را در چند جا از «مسند» خود نقل کرده ولى جمله اخیر در آنها نیست. (۱۲۵)
«گنجى» اضافه مىکند: در اکثر روایاتى که حافظان حدیث و محدثان مورد وثوق اهل سنت در این باره نقل کردهاند، جمله اخیر نیست. فقط در حدیثى که شخصى به نام «زائده» از «عاصم» نقل کرده، این جمله به چشم مىخورد. و چون «زائده» چیزهایى از خود به حدیث اضافه مىکرده است، نقل او اعتبارى ندارد.
گواه این معنا، این است که راوى این حدیث، شخصى به نام «عاصم» است و حافظ ابو نعیم در کتاب «مناقب المهدى»»، سى و یک نفر از راویان این حدیث را نام برده که همگى آن را از «عاصم» شنیدهاند، و در هیچ کدام جمله اخیر نیست. و فقط در نقل «زائده» این جمله به چشم مىخورد که طبعاً در مقابل آن همه روایات، فاقد اعتبار است. (۱۲۶)
ابن خلدون (۱۲۷) و احادیث مهدى
چنانکه ملاحظه شد، اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان اهل سنّت، احادیث مربوط به حضرت مهدى را صحیح و مورد قبول مىدانند. اما تنى چند، آنها را رد نموده یا مورد تشکیک قرار دادهاند که از آن جمله «ابن خلدون» است. وى مىگوید:
در میان تمام مسلمانان در طول قرون و اعصار مشهور بوده و هست که در آخر الزمان حتماً مردى از خاندان پیامبر ظهور مىکند و دین را تأیید و عدل و داد را آشکار مىسازد، مسلمانان از او پیروى مىکنند، وى بر تمام کشورهاى اسلامى تسلّط پیدا مىکند، این شخص مهدى نامیده مىوشد و ظهور دجال و حوادث بعدى که از مقدمات مسلّم قیامت است، به دنبال قیام او خواهد بود، عیسى فرود مىآید و دجّال را مىکشد یا در قتل دجّال او را یارى م کند و عیسى پشت سر او نماز مىخواند…
گروهى از پیشوایان حدیث، مانند: ترمذى، ابو داود، بزّاز، ابن ماجه، حاکم، طبرانى، ابو یعلى احادیث مربوط به مهدى را در کتابهاى خود به نقل از گروهى از صحابه مانند: على، ابن عباس، عبد الله بن عمر، طلحه، عبد الله بن مسعود، ابو هریره، أنس، ابو سعید خُدرى، أُمّ حبیبه، أُمّ سلمه، ثوبان، قرّه بن اًیاس، على هلالى، عبد الله بن حارث، آوردهاند.
ولى چه بسا منکران این احادیث، در سند آنها مناقشه کنند در میان دانشمندان اهل حدیث معروف است که «جَرح» بر «تعدیل» (۱۲۸) مقدّم است. بنابراین اگر ما، در بعضى از راویان این احادیث نقطه ظعفى از قبیل: غفلت، کم حافظگى، ضعف یا انحراف عقیده یافتیم، اصل حدیث از درجه اعتبار ساقط مىشود… (۱۲۹)
وى آنگاه به نقل تعدادى از این احادیث و بررسى وضع راویان آنها پرداخته و برخى از آنها را غیر موثق اعلام نموده و اضافه مىکند:
این است مجموع احادیثى که پیشوایان حدیث درباره مهدى و قیام او در آخر الزمان نقل کردهاند و چنانکه ملاحظه کردید، همه آنها جز مقدار بسیار کمى مخدوش است. (۱۳۰)
این بود خلاصه و فشرده نظریه ابن خلدون درباره احادیث مربوط به مهدى منتظر – عجل الله تعالى فرجه -.
دانشمندان صاحبنظر و متخصصان علم حدیث اعم از شیعه وسنى، سخنان وى را با دلائل روشن رد کرده و آن را بى پایه دانستهاند. (۱۳۱) ولى ما، در اینجا به عنوان نمونه خلاصه سخنان «شیخ عبد المحسن عباد»، استاد و رئیس دانشگاه مدینه را نقل مىکنیم:
وى در کنفرانسى زیر عنوان «عقیده أهل السنّه والأثر فى المهدى المنتظَر»، در ردّ نظریه ابن خلدون چنین مىگوید:
الف – اگر ابراز شک و تردید در مورد احادیث مهدى از طرف شخصى حدیث شناس بود، یک لغزش به شمار مىرفت،
چه رسد به مورّخانى که اهل تخصّص در علم حدیث نیستند. چه خوب گفته است «شیخ احمد شاکر»:
ابن خلدون چیزى را دنبال کرده است که به آن آگاهى ندارد و وارد میدانى شده است که مرد آن نیست. او در فصلى که در مقدمه خود به مهدى اختصاص داده، پریشان گویى عجیبى کرده و مرتکب اشتباهات روشنى شده است. اصولاً او متوجه نشده است که مقصود محدثان از این جمله که: «جرح بر تعدیل مقدّم است» چیست؟!
ب – وى در آغاز فضل مربوط به مهدى اعتراف کرده است که:
در میان مسلمانان در طول قرون و اعصار مشهور بوده و هست که در آخر الزمان حتماً مردى از خاندان پیامبر ظهور مىکند
با اعتراف به اینکه موضوع قیام مهدى در میان تمام مسلمانان در طول قرون و اعصار امرى مشهور و مورد قبول بوده و هست، آیا صحیح نبود که او نیز این عقیده مشهور را مثل دیگران نپذیرد؟ ایا نظریه وى، با وجود اعتراف به اینکه همه مسلمانان برخلاف او عقیده دارند، نوعى کجروى و تکرروى نیست؟ آیا همه مسلمانان اشتباه کردهاند و فقط ابن خلدون درست فهیمده است؟!
اصولاً این موضوع یک اجتهادى نیست، بلکه یک موضوع نقلى و غیبى است و جایز نیست کسى آن را با هیچ دلیلى جز با کتاب خدا و سنت پیامبر(ص)اثبات کند و دلیل مزبور در اینجا نظریه مسلمانان را اثبات مىکند و آنان در این موضوع نقلى داراى تخصص هستند.
ج – ابن خلدون پیش از نقد و بررسى این احادیث مىگوید: «اینک ما در اینجا احادیثى را که در این باره نقل شده، ذکر مىکنیم». (۱۳۲) و پس از نقل احادیث مىگوید: «این است مجموع احادیثى که پیشوایان حدیث درباره مهدى و قیام او در آخر الزمان نقل کردهاند». و در جاى دیگر مىگوید: «آنچه محدثان از روایات مهدى نقل کردهاند، ما همه را به قدر توان در اینجا آوردیم». (۱۳۳)
در حالى که وى بسیارى از احادیث مهدى را ناگفته گذاشت است، چنانکه این معنا با مراجعه به کتاب «العرف الوردى فى أخبار المهدى»» تألیف «سیوطى» روشن مىگردد. همچنین او از حدیثى که با سند معتبر در کتاب «المناز المنیف» تألیف «ابن قیم» نقل شده، غفلت کرده است.
د – ابن خلدون تعدادى از این احادیث را نقل و به خاطر بعضى از راویان آنها در سند آنها اشکال مىکند، در حالى که راویان یاد شده، کسانى هستند که «بخارى» و «مسلم» یا حداقل یکى از آنها در صحیح خود از آنها نقل حدیث کردهاند و دانشمندان در سند آنها ایرادى نکردهاند.
ه’- ابن خلدون اعتراف مىکند که تعداد کمى از احادیث مربوط به مهدى جاى هیچ نقد و ایرادى از نظر سند ندارد.
بنابراین باید بگوییم: آن تعداد کم که به گفته وى مورد قبول است، براى اثبات مطلب کافى است و بقیه احادیث نیز مؤید آن تعداد خواهد بود. (۱۳۴)
انتظار مهدى و مدعیان مهدویت
نگاهى به تاریخ اسلام نشان مىدهد که در طول زمان، افرادى جاه طلب و سودجو ادعاى مهدویت کردهاند، یا گروهى از مردم عوام افرادى را مهدى مىپنداشتهاند. این امر نشان مىدهد که موضوع مهدویت و اعتقاد به ظهور یک منجى غیبى، در میان مسلمانان امرى مسلّم و مورد قبول بوده است، و چون نام یا برخى از نشانههاى آن حضرت با مشخصات برخى از مدعیان یاد شده تطبیق مىکرده، آنان از این موضوع سؤ استفاده کرده و خود را مهدى قلمداد نمودهاند. یا چه بسا خود آنان ادعایى نداشتهاند لکن برخى از عوام الناس از روى نادانى یا شدّت ستم و بیدادگرى حکومتها یا عجلهاى که در ظهور مهدى داشتهاند، یا به علل دیگر، بدون آنکه در مجموع نشانههاى حضرت دقت کنند، به اشتباه، آنان را مهدى موعود تصور کردهاند.
به عنوان مثال: گروهى از مسلمانان «محمد بن حنفیه» را چون همنام و همکنیه پیامبر اسلام بوده، مهدى پنداشته و بر این باور بودهاند که او نمرده است و غایب است و بعداً ظاهر مىشود و بر دنیا مسلّط مىگردد. (۱۳۵)
گروهى از فرقه اسماعیلیه معتقد بودند که اسماعیل فرزند امام صادق – علیه السلام – نمرده، بلکه مرگ او از روى مصلحت اعلام شده است و او نمىمیرد و همان «قائم» موعود است و قیام مىکند و بر دنیا مسلّط مىشود. (۱۳۶)
«محمد» مشهور به «نفس زکیه» پسر عبد الله بن حسن» در زمان منصور دوانیقى عباسى قیام کرد و به مناسبت نامش، پدرش ادعا کرد که همان مهدى موعود است و با تکیه روى این موضوع، طرفدارانى براى او فراهم آورد. (۱۳۷)
در جریان قیام نفس زکیه، «محمد بن عجلان» که از فقیهان و عابدان مدینه بود، به کمک وى برخاست. وقتى که محمد شکست خورد و کشته شد، «جعفر بن سلیمان» – حاکم مدینه – ابن عجلان را احضار کرد و به وى گفت: چرا با آن دروغگو خروج کردى؟ و آنگاه دستور داد دستش را قطع کنند.
فقیهان و اشراف مدینه که حضور داشتند از جعفر بن سلیمان، براى ابن عجلان درخواست عفو کردند و گفتند: امیر! محمد بن عجلان فقیه و عابد مدینه است و موضوع براى او مشتبه شده و خیال کرده است که محمد بن عبد الله، همان مهدى موعود است که در روایات آمده است. (۱۳۸)
عین این گرفتارى براى «عبد الله بن جعفر» نیز که از دانشمندان و محدثان بزرگ مدینه بود، پیش آمد و او هم در پاسخِ بازخواست حاکم مدینه، گفت:
من به این علّت با محمد بن عبد الله همکارى کردم که یقین داشتم او همان مهدى موعود است که در روایات ما یاد شده است. تا او زنده بود هیچ شکى در این موضوع نداشتم و هنگامى که کشته شد فهمیدم که اومهدى نیست، و بعد از این دیگر فریب کسى را نخواهم خورد. (۱۳۹)
منصور نیز، که نامش «عبد الله» و نام پرس «محمد» بود، بر پسر خویش لقب مهدى گذارده و ادعا مىکرد که مهدى موعود فرزند من است، نه نفس زکیه! (۱۴۰)
همچنین مىبینیم که برخى از فرقهها، به مهدویت بعضى از امامان پیشین اعتقاد داشتهاند، مثلاً «ناووسیه» حضرت صادق – علیه السلام – را مهدى و امام و زنده و غایب مىپنداشتند. (۱۴۱) «واقفیه» همین اعتقاد را درباره امام موسى بن جعفر – علیه السلام – داشتند. (۱۴۲) و بر این باور بودند که آن حضرت نمىمیرد تا بر شرق و غرب جهان مسلّط مهدى است. (۱۴۳) و بالأخره گروهى نیز پس از رحلت امام حسن عسکرى – علیه السلام – فوت آن حضرت را انکار کردند و گفتند: او زنده و غایب است و همان امام «قائم» مىباشد. (۱۴۴)
اینها نمونه هایى است که نشان مىدهد موضوع مهدویت در زمان پیامبر اسلام(ص)و بعد از، موضوع مسلّمى بوده است و امت اسلام همواره در انتظار شخصى بودهاند که قیام کند و با ظلم و ستم بستیزد و پرچم حاکمیت عدل و داد را در جهان به اهتزاز در آورد.
بدیهى است که سؤ استفاده برخى بازیگران از موضوع مهدویت در بعضى از ادوار، هرگز نمىتواند مجوّزى براى انکار اصل مسئله مهدویت باشد، زیرا در طول تاریخ، حقایق بسیارى از سوى عناصر بازیگر و فرصت طلب مورد سؤ استفاده قرار گرفته است. مدعیان الوهیت، یا نبوت و سایرمقامات معنوى، در دنیا کم نبودهاند ادیان ساختگى نیز در نیا کم نبوده است. ولى انیها هزگز دلیل این نمىشود که کسى منکر اصل وجود خدا و نبوت انبیأ گردد.
علم و دانش و صنعت نیز در زمان ما مورد سؤ استفاده واقع شده و در راههاى ضد بشرى به کار مىرود، ولى آیا این باعث مىشود که ما اصل علم و صنعت را نفى کنیم؟!
سیماى حکومت مهدى در آینه قرآن
قرآن کریم در زمینه ظهور و قیام حضرت مهدى – مانند بسیارى از زمینههاى دیگر – بدون انیکه وارد جزئیات شود، به صورت کلى و اصولى بحث کرده است؛ یعین از تشکیل حکومت عدل جهانى، و پیروزى کامل و نهائى صالحان در روى زمین سخن گفته است. این گونه آیات را مفسران اسلامى، به استناد مدارک حدیثى و تفسیرى، مربوط به حضرت مهدى و ظهور و قیام او دانستهاند. ما از مجموع آیات قرآنى که دانشمندان آنها را ناظر به این موضوع دانستهاند (۱۴۵). و صراحت بیشترى دراند، جهت رعایت اختصار، سه ایه را مورد بررسى قرار مىدهیم:
۱ – وَلقَد کتبنا فِى الزّبُورِ مِن بَعدِ الذّکرِ أنّ الأرضَ یرِثُها عِبادِىََ الصّالِحُونَ (۱۴۶) «ما، در (کتاب) زبور پس از تورات نوشتهایم که سرانجام، زمین را بندگان صالح من به ارث خواهند برد».
در توضیح معناى این آیه یاد آورى مىکنیم که: «ذکر» در اصل به معناى هر چیزى است که مایه تذکر و یاد آورى باشد ولى در آیه یاد شده به کتاب آسمانى حضرت موسى – علیه السلام – یعنى «تورات» تفسیر گردیده است به قرینه اینکه قبل از زبور معرفى شده است.
طبق تفسیر دیگرى، «ذکر» اشاره به قرآن مجید است زیرا که در خود آیات قران این عنوان به قرآن گفته شده است: اّن هُوَ اّلاّ ذِکرٌ لِلعالَمین (تکویر / ۲۷) بنابراین، کلمه «من بعد» به معناى «علاوه بر» بوده و معناى آیه چنین خواهد بود: ما، علاوه بر قرآن، در زبور نوشتهایم که سرانجام، زمین را بندگان صالح من به ارث خواهند برد(۱۴۷).
مرحوم شیخ مفید در آغاز فصل مربوط به حضرت مهدى – عجل الله تعالى فرجه -، به این آیه و آیه بعدى که نقل مىکنیم، استناد کرده است. (۱۴۸)
در تفسیر این آیه از امام باقر – علیه السلام – نقل شده است که فرمود: این بندگان صالح، همان یاران مهدى در آخر الزمانند (۱۴۹).
مفسر برجسته قرآن، مرحوم «طبرسى» در تفسیر آیه مزبور پس از نقل حدیث یاد شده مىگوید:
حدیثى که شیعه و سنى از پیامبر اسلام(ص)نقل کردهاند، بر این موضوع دلالت دارد: «اگر از عمر دنیا جز یک روز باقى نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانى مىگرداند تا مردى صالح از خاندان مرا بر انگیزد و او جهان را پر از عدل و داد کند همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد». (۱۵۰)
اشاره قرآن به پیشگویى حکومت بندگان شایسته خداوند در روى زمین در کتاب تورات و زبور، نشان مىدهد که این موضوع از چنان اهمیتى برخوردار است که در کتب آسمانى پیامبران پیشین یکى پس از دیگرى مطرح مىشده است.
جالب توجه این است که عین این موضوع در کتاب «مزامیر داود» که امروز جز کتب عهد قدیم (تورات) است و مجموعهاى از مناجاتها و نیایشها و اندرزهاى داود پیامبر – علیه السلام – است، به تعبیرهاى گوناگون به چشم مىخورد.از جمله در مزمور ۳۷ مىخوانیم:
«… شریران منقطع میشوند، اما متوکلانِ به خداوند وارث زمین خواهند شد، و حال اندک است که شریر نیست مىشود که هر چند مکانش را استفسار نمایى ناپیدا خواهد بود اما متواضعان وارث زمین شده از کثرت سلامتى متلذذ خواهند شد».
همچنین در همان مزمور چنین مىخوانیم:
«… متبرکان (خداوند) وارث زمین خواهند شد، اما ملعونان وى منقطع خواهند شد». (۱۵۱)
۲ – وَنُریدُ أن نَمُنّ عَلَى الّذینَ استُضعِفُوا فِى الأرضِ …(۱۵۲) «وارد کردهایم که بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان (زمین) قرار دهیم».
چنانکه در بخش «مهدى در منابع شیعه» نقل کردیم، امیر مؤمنان – علیه السلام – پس از پیشگویى بازگشت و گرایش (مردم) جهان به سوى خاندان وحى، این آیه را تلاوت فرمود. (۱۵۳)
«محمد بن جعفر»، یکى از علویان، در زمان مأمون بر ضد خلافت عباسى قیام کرد. او مىگوید: روزى شرح گرفتاریها و فشارهایى را که با آنها روبرو هستیم، براى مالک بن انس نقل کردم. او گفت: صبر کن تا تأویل آیه: وَنُریدُ أن نَمُنّ عَلَى الّذین… آشکار گردد. (۱۵۴)
۳ – وَعَدَ اللهُ الّذینَ آمَنُوا مِنکُم وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیستَخلِفَنّهُم فِى الأرضِ کَمَا استَخلَفَ الّذین مِن قَبلِهِم وَلَیمَکّنَنّ لَهُم دینَهُمُ الّذِى ارتَضى لَهُم وَلیبَدِلَنّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً یعبُدُونَنى لایشرِکُونَ بِى شَیئاً… (۱۵۵).
«خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و اعمال صالح انام دادهاند، وعده داده است که حتماً آنان را خلیفه روى زمین خواهد کرد، همان گونه که پیشینیان را خلافت روى زمین بخشید؛ و دین و آیینى را که خود براى آنان پسندیده استقرار خواهد بخشید و بیم و ترس آنان را به ایمنى و آرامش مبدّل خواهد ساخت (آنچنانکه) مرا مىپرستند و چیزى را براى من شریک قرار نمىدهند…».
مرحوم «طبرسى» در تفسیر این آیه مىگوید:
از خاندان پیامبر روایت شده است که این آیه درباره آل محمد (ص) نازل شده است. «عیاشى» از حضرت على بن الحسین – علیه السلام – روایت کرده است که این آیه را خواند و فرمود: به خدا سوگند آنان شیعیان ما خاندان پیامبر هستند. خداوند این کار را در حق آنان به دست مردى از ما به انجا مىرساند و او مهدى این امت است. او همان کسى است که پیامبر(ص)درباره او فرمود:
«اگر از عمر دنیا جز یک روز باقى نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانى مىگرداند تا مردى از خاندان من حاکم جهان گردد. اسم او اسم من (محمد) است، او زمین را از عدل و داد پر مىسازد همان گونهکه از ظلم و جور پر شده باشد».
«طبرسى» مىافزاید: این معنا در تفسیر آیه مزبور از امام باقر – علیه السلام – و امام صادق – علیه السلام – نیز روایت شده است. (۱۵۶)
فواید وجود امام در دوران غیبت
اینک که بحث ما پیرامون حضرت مهدى به اینجا رسید، مناسب است که به یکى از شایعترین پرسشها پیرامون آن حضرت پاسخ گوییم، و آن این است که: فایده وجود امام در عصر غیبت چیست؟ به تعبیر دیگر: زندگى امام در دوران غیبت یک زندگى خصوصى است نه یک زندگى اجتماعى در نقش یک پیشوا. بنابرانى وجود مقدس او چه اثر عمومى براى مردم مىتواند داشته باشد و مردم چه نوع بهرهاى مىتوانند از او ببرند؟
البته باید توجه داشته باشیم که غایب بودن امام هرگز به این معنا نیست که وجود آن حضرت به یک روح نامرئى یا امواج ناپیدا و رؤیایى و امثال اینها تبدیل شده است! بلکه وى یک زندگى طبیعى عینى و خارجى دادر، منتها با عمرى طولانى. آن حضرت در میان مردم و در دل جامعهها رفت و آمد دارد و در نقاط مختلف زندگى مىکند ولى به صورت ناشناس. و فرق بسیار است بین «نامرئى» و «ناشناس». (۱۵۷) امام صادق – علیه السلام – مىفرمود: مردم امام خود را گم مىکنند. او در موسم حج حاضر مىشود و مردم را مىبیند ولى آنان او را نمىبینند. (۱۵۸)
خورشید پنهان
در پاسخ سؤال یاد شده یاد آورى کنیم که این سؤال تازگى نداشته و تنها در عصر ما مطرح نشده است، بلکه از روایات اسلامى بر مىآید که حتى پیش از تولد حضرت مهدى – علیه السلام – نیز این سؤال مطرح بوده و هنگامى که پیامبر اسلامى و ائمه پیشین – علیهم السلام – از مهدى و غیبت طولانى آن حضرت سخن به میان مىآوردند، با چنین سؤالى روبرو مىشدند و به آن پاسخ مىگفتند. به عنوان نمونه:
۱ – پیامبر اسلام در پاسخ این پرسش که آیا شیعه در زمان غیبت، از وجود قائم فایدهاى مىبرد؟ فرمود: بلى، سوگند به پروردگارى که مرا به پیامبرى بر انگیخت، در دوران غیبتش از او نفع مىبرند و از نو ولایتش بهره مىگیرند، همان گونه که از خورشید به هنگام قرار گرفتن در پشت ابرها استفاده مىکنند. (۱۵۹)
۲ – امام صادق – علیه السلام – فرمود: از روزى که خداوند حضرت آدم را آفریده تا روز رستاخیز، زمین هیچگاه خالى از حجت نبوده و نخواهد بود، یا حجت ظاهر و آشکار و یا غایب و پنهان، و اگر حجت خدا نباشد، خدا ستایش نمىشود.
راوى پرسید: مردم چگونه از امام غایب و پنهان استفاده مىکنند؟ حضرت فرمود: آنچنانکه از خورشید پشت ابر استفاده مىکنند. (۱۶۰)
۳ – خود حضرت مهدى – عجل الله تعالى فرجه – نیز روى این معنا تکیه کرده است. در توقیعى که آن حضرت در پاسخ به سؤالات «اسحاق بن یعقوب» صادر فرمود و توسط محمد بن عثمان تحویل اسحاق گردید، چنین نوشت: اما چگونگى استفاده مردم از من همچون استفاده آنهاست از خورشید، هنگامى که در پشت ابرها پنهان مىشود. (۱۶۱)
در توضیح این تشبیه باید یاد آورى کنیم که: خورشید داراى دو نوع نور افشانى است:
۱ – نور افشانى آشکار و مستقیم،
۲ – نور افشانى غیر مستقیم.
در نور افشانى آشکار، اشغه خورشید بخوبى دیده مىشود ولى در تابش غیر مستقیم، ابرها همانند یک شیشه مات، نور مستقیم خورشید را گرفته و پخش مىکند. اما آثار حیات بخش خورشید در رشد و نمو موجودات و…، مخصوص زمانى نیست که نور آن مستقیماً بر پهنه حیات و طبیعت مىتابد، بلکه بسیارى از این آثار – مانند: تولید گرما، رویش و رشد گیاهان، تولید انرژى لازم براى حرکت و حیات، به بار نشستن درختان، خندیدن شکوفهها و شکفتن گلها – در زمان تابش نور مات خورشید از پشت ابرها نیز وجود دارد. اشعه معنوى وجود امام، هنگامى هم که در پشت ابرهاى غیبت پنهان است، داراى آثار گوناگونى است که با وجود متوقف شدن کلاس تعلیم و تربیت و رهبرى مستقیم، فلسفه وجودى او را آشکار مىسازد. اینک برخى از این آثار را به اختصار مورد بررسى قرار مىدهیم.
۱ – جان جهان
طبق احادیث فراوانى که در موضوع امامت وارد شده، و بر اساس دلائلى است که دانشمندان ارائه کردهاند، در بینش اسلامى، امام، جان جهان است و جهان به وجود او بستگى دارد. امام قلب عالم وجود، هسته مرکزى جهان هستى و «واسطه فیض» بین عالم و آفریدگار عالم است و از این جهت حضور و غیبت او تفاوتى ندارد. و اگر او – ولو به صورت ناشناس – در جهان نباشد، جهان هستى در هم فرو مىریزد. چنانکه امام صادق – علیه السلام – فرمود: اگر زمین بدون وجود امام بماند، ساکنان خود را در کام خود فرو مىبرد. (۱۶۲).
امام چهارم فرمود: در پرتو وجودئ ماست که خداوند آسمان را از فرو پاشى – جز به اذان او – نگه مىدارد. در پرتو وجو ماست که خداوند زمین را از لرزش و سلب آرامش ساکنانش، نگه مىدارد. به واسطه ماست که خداوند باران نازل مىکند و رحمت خود را مىگستراند و برکات و نعمتهاى زمین را بیرون مىآورد. و اگر آن کس از ما که در زمین است نبود، زمین اهل خود را فرو مىبرد. (۱۶۳)
۲ – پاسدارى از آیین خدا
امیر مومنان – علیه السلام – در یکى از سخنان خود در مورد لزوم وجود رهبران الهى در هر عصر و زمان مىگوید:
«خدایا چنین است، هرگز روى زمین از قیام کنندهاى با حجت و دلیل، خالى نمىماند، خواه ظاهر و آشکار باشد و خواه بیمناک و پنهان، تا دلالئ و اسناد روشن الهى از بین نرود و به فراموشى نگراید…» (۱۶۴).
با گذشت زمان و آمیزش سلیقهها و افکار شخصى به مسائل مذهبى و دراز شدن دست مفسده جویان به سوى تعالیم آمسانى، اصالت پارهاى از قوانین الهى از دست مىرود و دین دستخوش تغییرات زیانبخش مىگردد.
براى آنکه اصالت آیین الهى حفظ گردد و جلوى تحریفات و تغییرها و خرافات گرفته شود، باید این رشته به وسیله یک پیشواى معصوم ادامه یابد. در هر مؤسسه مهم، «صندوق آسیب ناپذیرى» وجود دارد که اسناد مهم آن مؤسسه را در آن نگهدارى مىکنند تا از دستبرد دزدان یا خطر آتش سوزى و امثال اینها محفوظ بماند. سینه امام و روح بلندش نیز صندوق آسیبناپذیر حفظ اسناد آیین الهى است تا همه اصالتهاى نخستین و ویژگیهاى آسمانى این تعالیم را در خود نگاهدار کند. (۱۶۵)
حافظ «ابن حجر عسقلانى» در شرح «صحیح بخارى» پس از نقل احادیث حاکى از نزول حضرت عیسى – علیه السام – به زمین هنگام ظهور حضرت مهدى – عجل الله تعالى فرجه – و اقتداى او به آن حضرت مىنویسد:
اینکه عیسى – علیه السلام – در آخر الزمان و نزدیک قیامت، به مرد از این امّت اقتدا مىکند و پشت سر او نماز مىخواند، دلیل بر نظریه صحیح در میان دانشمندان اسلامى است که: زمین هرگز از وجود حجت که با دلائل وبراهین آشکار، براى خدا قیام مىکند، خالى نمىماند. (۱۶۶)
۳ – امید بخشى
در میدانهاى نبرد، تمام کوشش سربازان زبده وفداکار معطوف این امر است که پرچم سپاه، در برابر حملات دشمن همچنان در اهتزاز باشد، و متقابلاً سربازان دشمن دائماً مىکوشند پرچم آنها را سرنگون سازند، چرا که برقرار بودن پرچم، مایه دلگرمى سربازان و تلاش و کوشش مستمر آنها است.
همچنین وجود فرمانده لشگر در مقرّ فرماندهى – هر چند ظاهراً خاموش و ساکت باشد – خون گرم و پر حرارتى در عروق سربازان به گردش در مىآورد و آنها را به تلاش بیشتر وا مىدارد که فرمانده ما زنده است و پرچممان در اهتزاز!
امّا هرگاه خبر قتل فرمانده در میان سپاه پخش شود، یک لشگر عظیم با کارآیى فوق العاده ،یک مرتبه روحیه خود را مىبازد و متلاشى مىگردد.
رئیس یک جمعیت یا یک لشگر، مادام که زنده است، هر چند مثلاً در سفر یا فرضاً در بستر بیمارى باشد، مایه حیات و حرکت و نظم و آرامش آنهاست، ولى شنیدن خبر از دست رفتن او گرد و غبار یأس و نومیدى را بر سر همه مىپاشد.
جمعیت شیعه طبق عقیدهاى که به وجود امام زنده دارد، هر چند او را در میان خود نمىبیند، اما خود را تنها نمىداند، و اثر روانى این عقیده در روشن نگهداشتن چراغ امید در دلها ووادار ساختن افراد به خود سازى و آمادگى براى آن قیام بزرگ جهانى، کاملاً قابل درک است.
پروفسور «هانرى کربن» استاد فلسفه در دانشگاه سوربن (فرانسه) و مستشرق نامدار فرانسوى مىگوید:
به عقیده من مذهب تشیع تنها مذهبى است که رابطه هدایت الهى را میان خدا و خلق براى همیشه نگهداشته است و به طور مستمر و پیوسته، ولایت را زنده و پا برجا مىدارد.
مذهب یهود، نبوّت راک ه رابطهاى است واقعى میان خدا و عالم انسانى، در حضرت کلیم ختم کرده و پس از آن به نبوت حضرت مسیح و حضرت محمد(ص)اذعان ننموده و رابطه مزبور را قطع مىکند. همچنین مسیحیان در حضرت مسیح متوقف شدهاند. اهل سنت از مسمانان نیز در حضرت محمد(ص)توقف کرده و با ختم نبوّت در ایشان، دیگر رابطهاى میان خالق و مخلوق، موجود نمىدانند. تنها مذهب تشیع است که «نبوّت» را با حضرت محمّد(ص)ختم شده مىداند، ولى «ولایت» را که همان رابطه هدایت و تکمیل مىباشد، بعد از آن حضرت و براى همیشه زنده مىداند (۱۶۷).
پى نوشتها:
۱- شیخ مفید، الارشاد، قم مکتبه بصیرتى،، ص ۳۴۶ – فتّال نیشابورى، روضه الواعظین، الطبعه الاولى، بیروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، ۱۴۰۶ ه’. ق، ص ۲۹۲ – کلینى،، اصول کافى، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۱ ه – ق، ج ۱، ص ۵۱۴ – طوسى، الغیبه، تهران، مکتبه نینوى الحدیثه، ص ۱۴۱ – طبرسى،، اعلام الورى، الطبعه الثالثه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ص ۴۱۸ – ابن صبّاغ مالکى، الفصول المهمه، ط قدیم (بى تا)، ص .۳۱۰
در بعضى از مآخذ، تاریخ تولد حضرت، سال ۲۵۶ هجرى ضبط شده است (صدوق، کمال الدین، قم، مؤسسه النشر الاسلامى (التابعه) لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۰۵ ه- ق، ص ۴۳۲ – طوسى،، الغیبه، ص ۱۳۹ و ۱۴۷) و در برخى دیگر، سال ۲۵۸ (على بن عیسى الاربلى، کشف الغمّه، تبریز مکتبه بنى هاشمى، ۱۳۸۱ ه-ق، ص ۲۲۷ – ابن ابى الثلج بغداى، تاریخ الائمه، قم، مکتبه بصیرتى، (ضمن مجموعه نفیسه)، ص ۱۵) ذکر شده است و ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم طبرى آن را در سال ۲۵۷ مىداند (دلائل الامامه، الطبعه الثالثه، قم، منشورات الرضى،، ص ۲۷۱ و ۲۷۲٫
۲- شیخ مفید، همان کتاب، ص ۳۴۶ – طبرسى،، همان کتاب، ص ۴۱۷ – اربلى، همان کتاب، ص ۲۲۷ – ابن صبّاغ، همان کتاب، ص .۳۱۰
۳- صدوق، همان کتاب، ص ۶۴۸ – کلینى،، همان کتاب، ص ۳۳۲ – مجلسى،، بحارالأنوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۳۹۳ ه-. ق، ج ۵۱، ص ۳۱ – .۳۴ ولى آیا نهى ائمه از ذکر نام مخصوص آن حضرت، یک اقدام سیاسى مقطعى و مربوط به دوران غیبت صغرى بوده یا اینکه حرمت ذکر نام آن حضرت تا هنگام ظهور و قیامش باقى است؟ در میان علماى شیعه مورد اختلاف است (ر. ک به: حاج میرزا حسین طبرسى نورى، النجم الثاقب، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، باب ۲، ص ۴۸ و ۴۹٫
۴- مسعودى، همان کتاب، ص ۴۱۸ – ابن صباغ، همان کتاب، ص .۳۱۰
۵ -مسعودى، اثبات الوصیه، الطبعه الرابعه، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۴ ه’. ق، ص .۲۴۸
۶ – ابن صبّاغ، همان کتاب، ص .۳۱۰
۷- شیخ مفید، همان کتاب، ص ۳۴۶ – صدوق، همان کتاب، ص ۴۳۲ – طبرسى، همان کتاب، ص ۴۱۸ مسعودى، همان کتاب، ص ۲۴۸ – فتّال نیشابورى،، همان کتاب، ص ۲۸۳ – طوسى، همان کتاب، ص ۱۴۳ محمد بن جریر بن رستم طبرى، همان کتاب، ص ۲۶۸ – ابن صبّاغ، همان کتاب، ص .۳۱۰
۸- صدوق، همان کتاب، ص ۴۳۲ و ر. ک به: روضه الواعظین، ص .۲۹۲ برخى از محققان معاصر، احتمال دادهاند که نام او همان نرجس باشد، و اسامى دیگر به جز صقیل را بانوى پیشین او حکیمه دختر امام جواد – علیه السلام – به وى داده باشد (بنابر روایاتى، او قبلاً کنیز حکیمه بوده است). مردم آن زمان کنیزان خویش را براى خوشامد گویى، به اسامى گوناگون مىخواندند و نرجس، ریحانه و سوسن همه اسامى گلها هستند (دکتر حسین جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللّهى، چاپ اوّل، تهران، مؤسسه انتشارا امیرکبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص ۱۱۴).
۹- فتّال نیشابورى، همان کتاب، ص ۲۸۳ – صدوق، همان کتاب، ص ۴۲۷ – مجلسى، همان کتاب، ج ۵۱، ص .۱۲
۱۰- شیخ مفید، همان کتاب، ص .۳۴۶
۱۱- ابن أبى الحدید، شرح نهج البلاغه، قاهره، دار احیاالکتب العربیه، ۱۹۶۰ م، ج ۷، ص ۹۴ و ج ۱۰، ص .۹۶
۱۲- فقیه ایمانى، مهدى، مهدى، منتظر در نهج البلاغه، اصفهان، کتابخانه عمومى امیر المؤمنین على – علیه السلام -، ص ۲۳، .۳۹
تعدادى از این منابع که در دسترس نگارنده است و تولد حضرت مهدى به صراحت در آنها بیان شده، به قرار زیر است:
ابن حجر هیتمى، الصواعق المحرقه، ط ۲، قاهره، ۱۳۸۵ ه’. ق، ص ۲۰۸ – شبراوى، الاتحاف بحبّ الأشراف، ط ۲، قم، منشورات الرضى،، ۱۳۶۳ ه’. ش، ص ۱۷۹ – محمد امین بغدادى سویدى، سبائک الذهب فى معرفه قبائل العرب،
بیروت دارصعب، ص ۷۸ – مؤمن شبلنجى، نور الأبصار، قاهره، مکتبه المشهد الحسینى ،، ص ۱۶۸ – شیخ محمد صبّان، اسعاف الراغبین، (در حاشیه نور الأبصار)، ص ۱۴۱ – ابن أثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج ۷، ص ۲۷۴ (حوادث سال ۲۶۰) حمدالله مستوفى، تاریسخ برگزیده، چاپ دوّم، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲ ه’. ش، ص ۲۰۷ – ابن طولون، الأئمه الاًثنى عشر، قم، منشورات الرضى،، ص ۱۱۷ – ابن صبّاغ مالکى، الفصول المهمه، (بى تا)، ص ۳۱۰ – شیخ سلیمان قندوزى، ینابیع المودّه، بیروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، ج ۳، ص .۳۶
۱۳- صدوق، همان کتاب، ص ۴۳۴ – .۴۷۸ شیخ مفید، همان کتاب، ص ۳۵۰ و ۳۵۱ – شیخ سلیمان قندوزى، ینابیع المودّه، بیروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، ج ۳، ص ۱۲۳ – .۱۲۵
۱۴- چنانکه در سیره امام هادى – علیه السلام – نوشتیم، ایوب بن نوح یکى از وکلاى آن حضرت بوده است.
۱۵- طوسى، همان کتاب، ص ۲۰۴ ور.ک به: صدوق، همان کتاب، ص ۴۳۵ – مجلسى، همان کتاب، ج ۵۱، ص ۳۴۶ – شیخ سلیمان قندوزى، همان کتاب، ج ۳، ص ۱۲۳ – (آیت الله) صافى، لطف الله، منتخب الأثر، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۷۳ ه’. ق، ص .۳۵۵
۱۶- شیخ طوسى، همان کتاب، ص ۲۰۴ – نعمانى، الغیبه، تهران، مکتبه الصدوق، ص ۱۵۴ – مجلسى، بحار الأنوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۳ ه’. ق، ج ۵۱، ص ۱۵۰ ور.ک به: اصول کافى، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۱، ص .۳۳۷
۱۷- طوسى، همان کتاب، ص ۲۰۳ – ۲۰۷ – صافى، همان کتاب، باب ۴۷، ص ۳۱۴ و .۳۱۵
۱۸- صافى، همان کتاب، فصل ۱، باب ۸، ص ۱۰۱، ح .۴
۱۹- (آیت الله) صافى، لطف الله، نوید امن و امان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ص ۱۷۷ و .۱۷۸
۲۰- کلینى، همان کتاب، ج ۱، ص ۳۳۷ – طوسى، همان کتاب، ص ۲۰۲ – صدوق، همان کتاب، ص ۴۸۱ صافى، منتخب الأثر، فصل ۲، باب ۲۸، ص ۲۶۹ – نعمانى، همان کتاب، ص .۱۶۶
۲۱- صدوق، کمال الدین، باب ۴۴، ص ۴۸۰، ح ۴ – مجلسى، همان کتاب، ج ۵۱، ص ۱۵۲ – صافى، منتخب الأثر، فصل ۲، باب ۲۵، ص ۲۶۸، ح .۳
۲۲- مرحوم شیخ مفید آغاز غیبت صغرى را از سال تولد آن حضرت (سال ۲۵۵) حساب کرده است (الاًرشاد، ص ۳۴۶) و با این محاسبه، دوران غیبت صغرى، ۷۵ سال مىشود. طبعاً نظریه مرحوم مفید از این لحاظ بوده است که حضرت مهدى در زمان حیات پدر نیز حضور و معاشرت چندانى با دیگران نداشته و از نظر کلى غایت محسوب مىشده است.
گویا بر اساس همین ملاحظه است که محققانى مانند: طبرسى، سید محسن امین، و آیت الله سید صدر الدین صدر نیز آغاز غیبت صغرى را از سال میلاد آن حضرت، و مدّت آن را ۷۴ سال دانستهاند (اًعلام الورى، ص ۴۴۴ – اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ج ۲، ص ۴۶ – المهدى،، بیروت، دار الزهرأ، ۱۳۹۸ ه’. ق، ص ۱۸۱).
۲۳- صدر، سید صدر الدین، المهدى،، بیروت، دار الزهرأ، ۱۳۹۸ ه’. ق، ص ۱۸۳ – پیشواى دوازدهم امام زمان، نشریه مؤسسه در راه حق، ص .۳۸
۲۴- شیخ سلیمان قندوزى، ینابیع المودّه، بیروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، ج ۳، باب ۷۱، ص .۸۲
۲۵- نعمانى، همان کتاب، ص .۱۷۳
۲۶- نعمانى، همان کتاب، ص .۱۷۳
۲۷- نعمانى، همان کتاب، ص .۱۷۰ نیز ر.ک به: منتخب الأثر، فصل ۲، باب ۲۶، ص ۲۵۱ – .۲۵۳
۲۸- در آن روزگار، به جاى «نیابت» و «نواب» بیشتر تعبیر «سفارت» و «سفرأ» به کار برده مىشد.
۲۹- چنانکه طبق نقل شیخ طوسى، حدود ده نفر در بغداد به نمایندگى از طرف محمد بن عثمان فعالیت مىکردند (الغیبه، ص ۲۲۵).
۳۰- توقیع به معناى حاشیه نویسى است و در اصطلاح علماى شیعه به نامهها و فرمانهایى که در زمان غیبت صغرى از طرف امام به شیعیان مىرسیده توقیع گفته مىشود.
۳۱- صدر، المهدى،، ص .۱۸۹
۳۲- امین، سید محسن، أعیان الشیعه، ج ۲، ص .۴۸
۳۳- طوسى،، الغیبه، ص ۲۵۷، .۲۵۸
۳۴- کلینى،، اصول کافى،، ج ۱، ص ۵۱۸، ح .۵
۳۵- کلینى، همان کتاب، ص ۵۲۱، ح ۱۴ و .۱۵
۳۶- طبرسى،، اًعلام الورى، ص .۴۴۴
۳۷- طوسى،، الغیبه، تهران، مکتبه نینوى الحدیثه ص .۲۱۴
۳۸- طوسى، همان کتاب، ص .۲۱۶
۳۹- طوسى،، الغیبه، ص .۲۱۵
۴۰- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۱۶
۴-۱ طوسى،، همان کتاب، ص .۲۱۶
۴۲- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۱۷
۴۳- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللّهى، چاپ اوّل، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص ۱۵۵ و .۱۵۶
۴۴- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۲۱
۴۵- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۱۹
۴۶- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۱۹ – .۲۲۰
۴۷- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۰ – بحار الأنوار، ج ۵۱، ص .۳۴۹
۴۸- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۰ – مجلسى،، بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۳۵۰ – طبرسى اًعلام الورى، الطبعه الثالثه، ص ۴۵۲ – على بن عیسى اربلى،، کشف الغمه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى،، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۳، ص .۳۲۲
۴۹- طوسى، الغیبه، ص .۲۲۱
۵۰- طوسى،، الغیبه، ص .۲۲۳
۵۱- طوسى، الغیبه، ص ۲۲۲ – بحار الأنوار، ج ۵۱، ص .۳۵۱
۵۲- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۶ و ۲۲۷ – بحار الأنوار، ج ۵۱، ص .۳۵۵
۵۳- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۴ و ۲۲۵ و .۲۲۷
۵۴- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۴۰
۵۵- مجلسى،، بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۳۵۶، ور.ک به: طوسى،، همان کتاب، ص .۲۳۶
۵۶- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، چاپ اوّل، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص .۱۹۹
۵۷- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۳۸
۵۸- سَیمَرى و صَیمَرى نیز گفته شده است (صدر، محمد، تاریخ الغیبه الصغرى، ط ۱، بیروت دار التعارف للمطبوعات، ۱۳۹۲ ه’. ق، ص ۴۱۲).
۵۹- طوسى،، همان کتاب، ص .۴۴۵
۶۰- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۴۲
۶-۱ صدر، همان کتاب ص .۴۱۲
۶۲- چنانکه در بحث علائم ظهور گفته شده، قیام شخصى به نام سفیانى و صداى آسمانى از علامتهایى هستند که در آستانه ظهور امام رخ خواهد داد.
۶۳- طوسى،، الغیبه، ص ۲۴۲ و ۲۴۳ – مجلسى،، بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۳۶۱ – طبرسى،، همان کتاب، ص ۴۴۵ – صدر،
همان کتاب، ص- .۱۵
۶۴- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۴۳
۶۵- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۴۲
۶۶- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۲ و ۲۴۶ – صدوق، کمال ادین، قم، مؤسسه النشر الاسلامى (التابعه) لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۰۵ ه’. ق، ص .۴۴
۶۷- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۲۲
۶۸- طوسى،، همان کتاب، ص ۱۴۶ و .۲۱۹
۶۹- طوسى،، الغیبه، ص ۲۴۰ – مجلسى،، بحار الأنوار، ج ۵۱، ص .۳۵۹
۷۰ مرحوم طبرسى،، فهرست جالبى از این دسته وکلا، با ذکر محل مأموریتشان، ذکر کرده است (اًعلام الورى، ص ۴).
۷۱- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۲۵
۷۲- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۵ و .۲۲۶
)۷۳ طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۵ و .۲۲۶
۷۴- صدوق، کمال الدین، رقم، مؤسسه النشر الاسلامى (التابعه) لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۰۵ ه’. ق، ص ۴۴۰ – .۴۴۱
۷۵- طوسى،، همان کتاب، ص ۱۷۶ – .۱۷۷
۷۶- طبرسى،، همان کتاب، ص ۴۵۲ – .۴۵۳
۷۷- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۲۹ – .۲۳۶
۷۸- طوسى،، همان کتاب، ص ۱۹۸ – .۱۹۹
۷۹- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۳۸ – .۲۳۹
۸۰- طوسى،، همان کتاب، ص .۲۴۴
۸۱- طوسى،، همان کتاب، ص ۲۴۸ – ۲۵۴ ور. ک به: دکتر حسین، جاسم، تارخى سیاسى غیبت امام دوزادهم، ص ۲۰۰ – .۲۰۵ مسعودى، قتل او را در سال ۳۲۲ دانسته است (التنبیه والاشراف، قاهره، دار الصاوى للطبع والنشر و التألیف ص ۳۴۳).
۸۲- طاغوت کسى است که بر خلاف حق حکومت کند و بر اساس موازین اسلامى سزاوار آن مقام نباشد. لفظ «طاغوت» صیغه مبالغه از طغیان است، تو گویى این افراد در طغیان و مرز نشناسى، در بالاترین حدّ قرار گرفتهاند.
۸۳- نسأ: .۶۰
۸۴- ینظران من کان منکم ممن روى حدیثنا ونظر فى حلالنا وحرامنا و عرف أحکامنا فارضوا به حکما فانّى قد جعلته علیکم حاکماً فاًذا حکم بحکمنا فلم یقبل منه فاًنّما استخفّ بحکم الله وعلینا ردّ، والرّاد علینا الرّاد على الله، وهو على حدّ الشرک بالله (کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۱ ص ۶۷، کتاب فضل العلم، باب اختلاف الحدیث، ح ۱۰ – شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیأ التراث العربى،، ج ۱۸ ،باب ۱۱ من أبواب صفات القاضى،، ص ۹۹).
۸۵- وأمّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیا الى رواه حدیثنا فاّنّهم حجتى علیکم وأنا حجه الله (طوسى،، همان کتاب، ص ۱۷۷ – طبرسى،، همان کتاب، ص ۴۵۲ – شیخ حرّ عاملى، همان کتاب، ج ۱۸، ص ۱۰۱، کتاب القضأ، ابواب صفات القاضى،، باب ۱۱، ج ۹ – طبرسى،، احتجاج، نجف، المطبعه المرتضویه، ج ۲، ص ۱۶۳).
۸۶- امینى،، ابراهیم، دادگستر جهان، چاپ چهارم، قم، انتشارات دار الفکر، ۱۳۵۲ ه’. ش، ص ۷۴ – .۸۲ این آمار از روى احادیث منقول در کتاب «منتخب الأئر» تهیه شده است و اگر تتبع بیشترى صورت گیرد، طبعاً تعداد احادیث بیش از این خواهد بود.
#) درباره روایات منقول از پیامبر اسلام، در بخش روایات اهل سنت توضیح خواهیم داد.
۸۸- محمد بن جریر بن رستم طبرى،، دلائل الامامه، الطبعه الثالثه، قم، منشورات الرضى،، ص .۲۴۰
۸۹- ر.ک به: مهدى فقیه ایمانى، مهدى منتظر در نهج البلاغه، اصفهان، کتابخانه عمومى امام امیر المؤمنین على – علیه السلام -.
۹۰- لتعطفنّ الدنیا علینا عطف الضروس على ولدها (ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، قاهره، دار احیأ الکتب العربیه، ۱۹۶۰ م، ج ۱۹، ص ۲۹، حکمت ۲۰۵).
۹۱- ونرید أن نمنّ على الذین استضعفوا فى الأرض ونجعلهم أئمّه ونجعلهم الوارثین (قصص: ۶).
۹۲- صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامى (التابعه) لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۰۵ ه’. ق، ج ۱، ص .۳۱۸
۹۳- صدوق، همان کتاب، ج ۲، ص ۳۷۷ – مجلسى،، بحار الأنوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۳ ه’. ق، ج ۵۱، ص .۱۵۶
۹۴- طبرسى،، اًعلام الورى، الطبعه الثالثه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ص ۴۴۳ – .۴۴۴
۹۵- طبرسى،، همان کتاب، ص .۴۴۳
۹۶- شیخ طوسى،، فهرست، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ ه’. ش، ص ۱۴، شماره ۱۹ – نجاشى،، فهرست اسمأ مصنفى الشیعه، قم، مکتبه الداورى،، ص ۱۱ – ابن داود، رجال، قم، منشورات الرضى،، ص ۳۲، شماره .۲۳
۹۷- نجاشى،، همان کتاب، ص ۲۹ – طوسى،، فهرست، ص ۹۸، شماره .۲۰۵
۹۸- نجاشى،، همان کتاب، ص ۲۹ – طوسى،، فهرست، ص ۹۸، شماره .۲۰۵
۹۹- نجاشى،، همان کتاب، ص .۱۷۸
۱۰۰- نجاشى،، همان کتاب، ص ۱۷ – (آیت الله) صافى،، منتخب الأثر، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۷۳ ه’. ق، ص ۴۶۶ و .۴۶۷
۱۰۱- البته ابراهیم انماطى و حسن بن محمد بن سماعه واقفى بودند و هدفشان از نوشتن چنین کتابى، اثبات دیدگاههاى خودشان بوده است، اما رد هر حال این موضوع نشان مىدهد که غیبت یک موضوع مسلّم بوده است. (دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، چاپ اوّل، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص ۲۱ و ۲۲).
۱۰۲ صافى، لطف ا-لله، نوید امن و امان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ص ۹۱ – .۹۲
۱۰۳- صافى، همان کتاب، ص ۹۲ – .۹۵
۱۰۴ صافى، همان کتاب، ص ۹۵ – .۹۹
۱۰۵- ر.ک به: صحیح بخارى، ط ۱، با شرح و تحقیق شیخ قاسم شمّاعى رفاعى، بیروت، دار القلم، ۱۴۰۷ ه’. ق، ج ۴، باب ۹۴۵ (نزول عیسى بن مریم)، ص ۶۳۳ و مسند احمد حنبل ،بیروت، دار الفکر (بى تا) ج ۱، ص ۸۴ و ۹۹ و ۴۴۸ و ج ۳، ص ۲۷ و .۳۷ ور.ک به: سنن ابن ماجه (۲۰۷ – ۲۷۵ ه’. ق) تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقى،، بیروت، دار احیأ التراث العربى،، ج ۲، ص ۱۳۶۶ – ۱۳۶۸، کتاب الفتن، باب ۳۴، باب خروج المهدى،، حدیث ۴۰۸۲ – .۴۰۸۸
۱۰۶- لو لم یبق من الدنیا الا یوم لبعث الله عزّوجلّ رجلاً منژا یملأها عدلاً کما ملئت جوراً (مسند احمد حنبل، بیروت، دار الفکر (بى تا)، ج ۱، ص ۹۹).
۱۰۷- تواتر و متواتر، از اصطلاحات علم الحدیث است و منظور از خبر متواتر، خبر جماعتى است که (فى حدّ نفسه، نه به ضمیمه قرائن) اتفاق آنان بر کذب، محال و در نتیجه موجب علم به مضمون خبر باشد. (ر.کبه: مدیر شانه چى، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ ۳، ۱۳۶۲ -. ش، ص ۱۴۴) بدین گونه «تواتر» را مىتوان «ثبوت قطعى» تعبیر کرده و «حدیث متواتر» را «حدیث ثابت و قطعى» خواند؛ حدیثى که راویان بسیار داشته، و در کتابهاى بسیار روایت شده است و به وسیله محدثان و مشایخ روایت، سینهبه سینه، و ضبط به ضبط، از نسلى به نسل دیگر رسیده است و ثبوت و صدور آن از پیامبر اکرم، با ائمه طاهرین – علیهم السلام – قطعى است (حکیمى، محمد رضا، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۰ ه’. ش، ص ۹۹).
۱۰۸- صافى، همان کتاب، ص ۹۰ – .۹۱
۱۰۹- صافى، همان کتاب، ص .۹۱
۱۱۰- وجمیع ما سقناه بالغ حدّ التواتر کما لایخفى على من له فضل اطّلاع. فتقّرر بجمیع ما سقناه أنّ الأحادیث الوارده فى المهدى المنتظر متواتره… و هذا یکفى لمن کان عنده ذرّه من أیمان و قلیل من انصاف. (نقل از غایه المأمول فى شرح التاج الجامع للأصول، تألیف شیخ منصور على ناصف، در حاشیه التاج، ط ۲، قاهره، دار احیأ الکتب العربیه، ج ۵، ص ۳۲۷).
۱۱۱- حافظ، کسى است که بر سنن رسول اکرم احاطه داشته باشد و موارد اتفاق و اختلاف آن را بدان د و به احوال راویان و طبقات مشایخ حدیث کاملاً مطلّع باشد (مدیر شانه چى، همان کتاب، ج ۲، ص ۲۲).
۱۱۲- تواترت الأخبار و استفاضت بکثره رواتها عن المصطفى(ص)فى أمر المهدى (منتختب الأثر، ص، پاورقى).
۱۱۳- تواترت الأخبار بأنّ المهدى من هذه الامه وانّ عیسى – علیه السلام – سینزل و یصلّى خلفه (فتح البارى بشرح صحیح البخارى،، بیروت، دار المعرفه، ج ۶، ص ۴۹۳ – ۴۹۴).
۱۱۴- تواترت الأخبار عن النبى (ص)انّه من أهل بیته وانّه یملأ الأرض عدلاً (نور الأبصار، قاهره، مکتبه المشهد الحسینى،، ص ۱۷۱).
۱۱۵- تواترت الأخبار عن النبى (ص)بخروجه و انّه من أهل بیته وانّه یملأ الارض عدلاً (اسعاف الراغبین، در حاشیه نور الأبصار، ص ۱۴۰).
۱۱۶- این کتاب، چنانکه در مقدمهاش ذکر شده است، به منظور جمع آورى مجموعه قابل اطمینانى از «اصول پنجگانه» حدیث که مهمترین کتب حدیث اهل سنت است، تألیف گردیده و در پنج جلد چاپ شده است. مؤلف کتاب شرحى به نام «غایه المأمول» در شرح آن نوشته که در حاشیهاش چاپ شده است.
۱۱۷- التاج الجامع للأصول، قاهره، ط ۲، دار احیأ الکتب العربیه، ج ۵، ص .۳۱۰
۱۱۸- قد وقع اتفاق الفرق من المسلمین أجمعین على انّ الدنیا و التکلیف لاینقضى الاّ علیه (المهدى)) (شرح نهج البلاغه، قاهره، دار احیأ الکتب العربیه، ۱۹۶۰ م، ج ۱۰ ص ۹۶).
۱۱۹- درصفحات آینده، قسمتهایى از مطالب این مجله را نقل خواهیم کرد.
۱۲۰- متن کامل عربى این یبانیه درک کتاب: مهدى انقلابى بزرگ، از صفحه ۱۵۱ تا ۱۵۵، نقل شده است و ترجمه آن با تغییرات اندکى از این کتاب گرفته شده است.
۱۲۱- در بیانیه یاد شده نیز این منابع پیروى شده است.
۱۲۲- سنن ابى داود، بیروت، دار الفکر، ج ۴، ص ۱۰۶، کتاب الفتن و الماحم، کتاب المهدى ،، حدیث ۴۲۸۲ – سیوطى، تاریخ الخلفأ، بغداد مکتبه المثنى، ص .۲۷۲
۱۲۳- محمد بن عیسى بن سوره ترمذى متوفاى ۲۷۹ ه’، مؤلف یکى از شش کتاب مشهور و معتبر نزد اهل سنت است.
۱۲۴- متن حدیث جنین است: قال رسول الله۹: لاتذهب الدنیا حتى یملک العرب رجل من أهل بیتى یواطئ اسمه اسمى (سنن ترمذى،، بیروت، دار احیأ التراث العربى،، ج ۴، ص ۵۰۵، باب ۵۲ (ماجأ فى الهدى))، ح ۲۲۳۰ و ۲۲۳۱).
۱۲۵- ر. ک به: مسند احمد حنبل، ج ۱، ص .۴۴۸
۱۲۶- صافى، ممنتخب الأثر، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۷۳ ه’. ق، ص ۲۳۱ – ۲۳۵ – و موسوعه الامام المهدى،، اصفهان،
مکتبه الامام أمیر المؤمنین العامّه، ج ۱، ص ۱۳ – .۱۶ در این باره احتمالات دیگرى نیز داهاند که جهت رعایت اختصار از نقل آنها خود دارى شد.
۱۲۷- عبد الرحمان بن محمد بن خلدون مغربى ۷۳۲ – ۸۰۸ ه’.
۱۲۸- جر و تعدیل از اصطلاحات علم حدیثشناسى است. مقصود از جرح این است که راوى یا راویان یک حدیث از طرف حدیث شناسان با تعبیراتى از قبیل: دروغگو، جاعل حدیث، اهل غلّو و تعبیرات دیگرى که در این علم مطرح شده، معرفى شود که طبعاً آن حدیث فاقد اعتبار خواهد بود.
و مقصود از تعدیل، این است که راوى به عنوان: شخص عادل، موثق و مانند اینها معرفى شود که طبعاً حدیث او مورد قبول خواهد بود. البته اینها معیارهاى جرح و تعدیل از دیدگاه دانشمندان شیعه است. دانشمندان اهل سنت نیز معیارهایى دارند که همه جا با معیارهاى شیعه یکسان نیست.
۱۲۹- مقدمه، الطبعه الرابعه، بیروت، دار احیائ التراث العربى،، ص ۳۱۱ – .۳۱۲
۱۳۰- مقدمه، ص .۳۲۲
۱۳۱- ر. ک به: دادگستر جهان، ص ۳۰ – ۴۹، مهدى انقلابى بزرگ، ص ۱۵۹ – ۱۶۵، منتخب الأثر، ص ۵ – ۶، پاورقى.
۱۳۲- ص .۳۱۱
۱۳۳ ص .۳۲۷
۱۳۴- سخنان مبسوط شیخ عبد المحسن عباد، در مجله الجامعه الاسلامیه چاپ «مدینه» مورخ ذیقعده ۱۳۸۸ ه’. ق، شماره ۳، سال اوّل منتشر شده و ما آن را از: «موسوعه الامام المهدى»» ج ۱ نقل کردیم.
۱۳۵- نوبختى، فرق الشیعه، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۵۵ ه’. ق، ص ۲۷ – شهرستانى، الملل و النحل، قم، منشورات الرضى،، ج ۱، ص .۱۳۲
۱۳۶- نوبختى، همان کتاب، ص ۶۷ – .۶۸
۱۳۷- ابن طقطقا، الفخرى،، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۶ ه’. ق، ص ۱۶۵ – .۱۶۶
۱۳۸- ابو الفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ -. ق، ص .۱۹۳
۱۳۹- ابو الفرج الاصفهانى، همان کتاب، ص .۱۹۵
۱۴۰- ابو الفرج، همان کتاب، ص .۱۶۲
۱۴۱ شهرستانى، همان کتاب، ج ۱، ص .۱۴۸
۱۴۲- شهرستانى، همان کتاب، ص .۱۵۰
۱۴۳- نوبختى، همان کتاب، ص ۸۰ و .۸۳
۱۴۴- نوبختى، همان کتاب، ص .۹۶
۱۴۵- حکیمى، محمد رضا، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۰ ه’. ش، ص ۱۴۰ – .۱۵۱
۱۴۶- انبیأ: .۱۰۶
۱۴۷- (آیت الله) مکارم، ناصر، مهدى انقلابى بزرگ، چاپ دوم، قم، مطبوعاتى هدف، ص ۱۲۱ – .۱۲۲
۱۴۸- الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى،، ص .۳۴۶
۱۴۹- طبرسى،، مجمع البیان، تهران، شرکه المعارف الاسلامیه، ۱۳۷۹ ه’. ق، ج ۷، ص .۶۶
۱۵۰- طبرسى،، همان کتاب، ص .۶۷
۱۵۱- تورات، ترجمه فارسى توسط وِلیم کِلِن فسّیس اِکِسّى به دستور مجمع مشهور بِرِتِش فاین بَیبَل سُسَیتى، چاپ لندن، ۱۸۵۶ م، ص .۱۰۳۰
۱۵۲- قصص: .۶
۱۵۳- شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج ۱۹، ص ۲۹، حکمت .۲۰۵
۱۵۴- ابو الفرج، همان کتاب، ص .۳۵۹
۱۵۵- نور: .۵۵
۱۵۶- مجمع البیان، ج ۷، ص .۱۵۲
۱۵۷- (آیت الله) مکارم، ناصر، مهدى انقلابى بزرگ، چاپ دوم، قم، مطبوعاتى هدف، ص .۲۵۰
۱۵۸- کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۱، ص .۳۳۸
۱۵۹- مجلسى، بحار الأنوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۳ ه’. ق، ج ۵۲، ص ۹۳ و ج ۳۶، ص .۲۵۰
۱۶۰- مجلسى، همان کتاب، ص .۹۲
۱۶۱- طوسى، الغیبه، ص ۱۷۷ – مجلسى، همان کتاب، ص ۹۲ – اربلى، على بن عیسى، کشف الغمه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى،، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۳، ص .۲۲
۱۶۲- لو بقیت الأرض بغیر امام لساخت (کلینى، همان کتاب، ج ۱، ص ۱۷۹ ور. ک به: صدوق، کمال الدین، قم مؤسسه النشر الاسلامى(التابعه) لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۰۵ ه’. ق، ج ۱ ص ۲۰۱ – .۲۱۰
۱۶۳- صدوق، أمالى، قم، مطبعه الحکمه، ص ۱۱۲، مجلس ۳۵ – صدوق، کمال الدین، ص ۲۰۷، باب ۲۱، ح ۲۲ – جوینى خراسانى،، فرائد السمطین، ط ۱، بیروت، مؤسسه المحمودى للطباعه والنشر، ۱۴۰۰ ه’. ق، ص ۴۵ – .۴۶
۱۶۴- اللّهمّ بلى لاتخلو الأرض من قائم لله بحجد امّا ظاهراً مشهوراً و خائفاً مغموراً لئلاّ تبطل حجج الله و بیناته (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، قاهره، دار احیا الکتب العربیه، ۱۹۶۰ م، ج ۱۸، حکمت ۱۴۳، ص ۳۴۷ – المناقب، اخطب خوارزم، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه’. ق، ص ۲۶۴).
۱۶۵ -(آیت الله) مکارم، ناصر، مهدى انقلابى بزگر، چاپ دوم، قم، مطبوعاتى هدف، ص ۲۵۸ -.۲۵۹
۱۶۶- فتح البارى بشرح صحیح البخارى،، بیروت، دار المعرفه، ج ۶، ص .۴۹۴
۱۶۷- سالنامه ۲ مکتب تشیع (مصاحبات استاد علامه طباطبایى با پروفسور هانرى کربن درباره شیعه) ۱۳۳۰ ه’. ش، ص .۲۰
