بررسی شاخصه های معلم شایسته در دیدگاه شهید مطهری

در جهان امروز تدوین اصول شایستگی های اخلاقی برای هر حرفه ای به ضرورتی انکار ناپذیر در سراسر جهان تبدیل شده است. شایستگی های شغلی سبب می شود که فرد عملکردی فراتر از حد انتظار خود نشان دهد. در مدل شایستگی کارشناسان ویژگی های شخصیتی مهارتی را به کوه یخ تعبیر نموده اند با این توضیح که بخشی از شایستگی هامانند دانش ومهارت قسمت ظاهری کوه هستند و به خوبی دیده می شوند و به راحتی نیز قابل ارزیابی است اما قسمت درونی آن مانند خصوصیات شخصیتی کمتر مشهودند. هدف از پژوهش حاضر بررسی شاخصه های معلم شایسته بود و با توجه به آرای شهید مطهری تنظیم گردیدهاست. بدین منظور و با استفاده از روش کتابخانه ای داده های مربوط با موضوع گرد آوری شده و اطلاعات مربوطه رابه شیوه توصیفی و تحلیل در کتب شهید مطهری مطرح نموده ایم در انتهای امر در این مقاله بر آن بودیم که چند شاخصه معلم شایسته مانند: «عدالت، صبر، نظم، اعتماد به نفس، وقار و خلوص نیت» را از دیدگاه شهید مرتضی مطهری مورد پژوهش قرار دهیم.

مقدمه
معلمی جایگاهی است که شان و منزلت و نقش او در تربیت انسانها بر کسی پوشیده نیستدر عصر کنونی که نیاز به آموزش و پرورش یافتن از نیاز های اساسی هر فرد در اجتماع به شمار می رود در نتیجه شخصی که برای این مسئولیت انتخاب میشود باید دارای یک سری شاخصه های اخلاقی باشد تا بتواند این وظیفه خطیر را به درستی به انجام برساند. در تحقیق اخیر به چند مولفه اخلاقی مهم برای معلمان شایسته اشاره خواهیم کرد مانند (( عدالت، نظم، خلوص نیت، اعتماد به نفس، وقار و صبر )) و این مولفه ها را در دیدگاه معلم شهید استاد مرتضی مطهری مورد بررسی قرار خواهیم داد.

پیشینه
با بررسی تفصیلی که نگارنده در مقالات و پایان نامه های نگاشته شده انجام داده است، پژوهشی که به صورت مستقل و منسجم، به گونه ای تفصیلی این مساله را مورد بررسی قرار داده باشد، یافت نشد. در میان پژوهشهای موجود، برخی از مقالات و پایان نامه ها وجود دارد که به صورت اجمالی و ضمنی به بررسی این موضوع پرداخته اند که در ذیل بدان ها اشاره می شود.

مقالات
۱- بررسی اخلاق حرفه ای معلمی در نظام تربیت اسلامی از منظر استاد شهید مرتضی مطهری نوع مقاله: پژوهشی نویسنده: محمد صادق مهدی زاده دانشجوی کارشناسی علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان پردیس امام علی(ع) گیلان

این طورنتیجه گیری شده است که معلمان باید در جهت پایبندی به اصول اخلاقی در حرفه ی خود، به تعلیم و تربیت دانش آموزان در ابعاد مختلف وجودی آنها پرداخته و آموزش را چیزی فراتر از ارائه ساده مطالب به دانش آموزان قلمداد کنند که با آگاهی از روشهای نوین تدریس و نظریات کاربردی در امر آموزش و تقویت مهارت های تعامل با دانش آموزان، در چهارچوب مبانی و آموزه های دین مبین اسلام، این مهم تحقق خواهد یافت.

۲- ساخت و اعتباریابی ابزار سنجش شایستگی حرفه ای معلمان نویسندگان: مطهری نژاد حسین، حمیده جهانگرد آدرس: دانشگاه شهیدباهنر کرمان، کرمان، ایران

پایان نامه
بررسی اخلاق حرفه ای معلمی از منظر شهید مطهری پدیدآورنده: ملیحه مصلحی نوش آبادی

استاد مشاور: محمد نجفی استاد راهنما: محمد حسین نجفی

دیدگاه های کلی شهید مطهری در مباحث اخلاق و تعلیم و تربیت مورد کنکاش قرار گرفت. در مرحله بعد و بر اساس دیدگاه های اخلاقی و تربیتی ایشان، شماری از مولفه های اخلاق حرفه ای معلمی استنتاج شد. این مولفه ها عبارتند از: پرورش تعقل به عنوان گام نخست اخلاق محوری، تشویق به تفکر و پرهیز از انتقال افراطی یکجانبه دانش آموز، تقویت قوای حسی برای رسیدن به استقلال عقلی، التفات به تفاوت سطح فکری فراگیران، تلاش در جهت به فعلیت رساندن استعداد فراگیران، تلاش در جهت پیرایش روح متعلم، احترام به استقلال فکری متعلم، ایجاد روحیه حقیقت جویی در متعلم، احترام و قدرشناسی از معلم، آموزش علوم نافع و پرهیز از اتلاف وقت فراگیران، ایجاد زمینه مناسب برای آزادی بیان در کلاس، وارستگی اخلاقی معلم، تواضع علمی، پرورش حس دینی و پرورش عقل عملی. و سرانجام آسیب هاو موانع اخلاق حرفه ای معلمی نیز مبتنی بر دیدگاه های تربیتی شهید مطهری بدست آمد که شامل: جمود و تحجّر علمی، فاصله دین و دانش، عدم توجه به حس حقیقت جویی، تخصص گرایی محض و یک جانبه، تک بعدی دیدن انسان، تحقیر علم و مسئله معاش بود. و در انتهای این پژوهش ضمن بحث و نتیجه گیری، پیشنهاداتی کلی برای اشاعه ی اخلاق حرفه ای معلمی در نظام تعلیم و تربیت ارائه شده است.

با اینحال که در مقالات و پایان نامه های ذکر شده به صورت موردی به مواردی به موضوع شایستگی های معلم اشاره نموده است ولی ما در این مقاله قصد داریم به بررسی شاخصه های معلم شایسته از دیدگاه شهید مطهری بپردازیم.

مولفه های اخلاقی معلم شایسته
هُوَ الَّذِی بَعَث فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُم یَتْلُو عَلَیْهِم آیَاتِه وَیُزَکیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَاب وَاَلْحِکْمَه وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَال مُبِین(سوره جمعه آیه۲)

اوست که در میان مردم درس ناخوانده، پیامبری از خودشان مبعوث کرد تا آیات الهی را بر آنان بخواند و آنها را رشد و پرورش داده (از آلودگی شرک و تفرقه پاک سازد) و کتاب آسمانی و حکمت به آنان بیاموزد و همانا پیش از این در انحراف وگمراهی آشکار بودند.

در اینجا به دیدگاه کلی شهید مطهری در مورد معلم می پردازیم: معلم باید نیروی فکری متعلم را پرورش دهد و او را به سوی استقلال رهنمون شود. باید قوه ابتکار او را زنده کند؛ یعنی در واقع، کار معلم آتشگیره دادن است. فرق است میان تنوری که شما بخواهید آتش از بیرون بیاورید و در آن بریزید تا آن را داغ کنید و تنوری که در آن هیزم و چوب جمع است و شما فقط آتشگیره از خارج می آورید و آن قدرآتش زیر این چوب ها و هیزم ها قرار می دهید که چوب ها کم کم مشتعل شوند (شهید مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، ج ۲۲، ص ۵۲۵).

از دیرباز تاثیراخلاق معلم بر دانش آموزان مورد توجه محققان و پژوهشگران حیطه آموزش و پرورش بوده است همچنان که آیت الله صفایی حائری می فرمایند: «انسان خانه را پدر می تواند تربیت کند و انسان جامعه را استاد» (صفایی حائری،علی؛ مسئولیت وسازندگی،ص۵۱) در بحث شایستگی های اخلاقی معلم در زمینه های مختلف بحث های متنوعی وجود دارد من باب مثال: در سند تحول بنیادین یکی از مفاهیم کلیدی همین مفهوم شایستگی است و رسیدن به حیات طیبه را مستلزم کسب شایستگی های پایه دانسته شده است شایستگی موضوع بسیار کهن و پرسابقه در تمامی مکاتب است و درقرآن کریم و کلام معصومین و آثار یونان باستان، نمونه های آن به وفور یافت می شود حال ما به ترتیب به مولفه های معلم شایسته می پردازیم.

عدالت
شاید موضوع عدالت چندان نیاز به تعریف نداشته باشد و همگی انسان ها با این مسئله کم و بیش آشنایی دارند عدالت در مقابل ظلم قرار دارد و نقطه مقابل تبعیض است به عنوان مثال دو دانش آموز که در شرایط کاملا مساوی قرار دارند بین آنها تبعیض قائل شویم در باب عدالت نظریه های گوناگونی آمده است نیچه و ماکیاول می گویند عدالت اختراع مردمان زبون است وقتی که در برابر اقویا قرار گرفتند و چون قوت مبارزه با اقویا را نداشتند آمدند کلمه عدالت را خلق و اختراع کردند برتراند راسل نیز در این باب می گوید که باید به دنبال عدالت رفت ولی نه به خاطر اینکه مطلوب ماست بلکه به خاطر اینکه منافع فرد درعدالت جمع است و اما در اینجا نظر دین اسلام در مورد عدالت آورده شده است که می گوید اگر انسان از عدالت گریزان است به خاطر این است که هنوز به مرحله کمال نرسیده است. در نهاد بشر عدالت وجود دارد و اگر انسان خوب تربیت بشود و زیردست معلم کامل قرار بگیرد می رسد به جایی که واقعا خودش عدالتخواه می شود و عدالت برای جمع را به منفعت خودش ترجیح می دهدحضرت علی علیه السلام نمونه بارز عدالتخواهی که همه نظریه های قبلی در مورد عدالت را باطل می کند حال شاید ما وقتی حضرت علی را مثال می زنیم عده ای ایشان را فردی استثنایی تلقی کنند ولی واقعا اینطور نیست و هم اکنون نیز در میان متدینین افراد زیادی وجود دارند که در زمینه عدالت سرآمد و زبانزد خاص و عام هستند حساسیتی که اسلام در زمینه عدالت از خود نشان می دهد در هیچ مکتب دیگری نظیر ندارد در جامعه ای که عدالت وجود نداشته باشد خیل عظیمی از افراد به بیماری های روانی مبتلا و محرومیت ها باعث ایجاد عقده روانی می شود و به تعبیر حضرت علی علیه السلام اگر در جامعه دو گروه گرسنه و سیر پدید آیند و به همین منوال نمی ماند یک گروه مبتلا به بیماری خود بزرگ بینی و گروه دیگر دچار ناراحتی های ناشی از محرومیت می شوند. مادر تمامی اصل ها عدالت است و همگی ما به صورت تئوری مساله عدالت اخلاق را به خوبی آموخته ایم ولی به پای عمل که می رسیم و عدالت که به میدان می آید قطعا بی عدالتی هم در طرف دیگر ماجرا قرار می گیرد و آن جاست که انتخاب مشکل می شود و فرد بعضا بر ضد عدالت و اخلاق عمل می کند حال اینجا این سوال پیش می آید معلم چه موقع به عدالت و اخلاق به عنوان یک امر مقدس اعتقاد قلبی پیدا می کند؟ آن وقت که به اصل و اساس تقدس یعنی خدا ایمان داشته باشد لذا معلم به اندازه ای که به عدالت پایبند است که به خداوند معتقد است معلم معتقد به اصول در هر چیزی بین دانش آموزانش عدالت را می کند خواه این موضوع عدالت در میزان توجه به آنها باشد یا رعایت عدالت در تصحیح اوراق دانش آموزان یا حتی می تواند در میزان تشویق یک دانش آموز نسبت به سایرین باشد.

صبر
موضوع صبر که از مولفه های معلم شایسته به شمار می رود مساله بسیار مهمی است چرا که معلم با دانش آموزان مختلفی سر و کار دارد و هر یک از آنها ویژگی ها و اخلاقیات مخصوص به خود را دارند و بدون داشتن صبر به فرایند آموزش لطمه وارد می شود اکنون این سوال مطرح می شودکه کلمه صبر به چه معناست و چه جایگاهی در آیات و روایات ما دارند: صبر در قرآن به معنای مقاومت و ایستادگی در برابر مشکلات زندگی است. پیامبراکرم در مورد صبر می فرمایند: «نسبت صبر و ایمان نسبت سر به بدن است.» بدین صورت همانطور که سر بر بدن تسلط و سروری دارد صبر هم باعث تسلط بر نفس آدمی می شود. معلمی که نتواند صبر پیشه کند و در برابر مسائل و مشکلات کلاس درس نتوانند صبر پیشه کند در واقع محیط امنی برای آموزش دانش آموزان محیا نخواهد شد صبر یکی از اموری که باعث موفقیت انسان در کارها بالاخص کارهای مهم مانند تدریس می شود صبر و حوصله است کم حوصلگی و کم صبری مانع انسان است و باعث می شود انسان کاری را که متناسب با شایستگی های اوست را نتواند به خوبی به انجام برساند و کارهایش را نیمه تمام و ناقص باقی میگذارد و مداوم از یک شاخه به شاخه دیگر می پرد و در آخر نتیجه کار همان می شودکه نباید بشود بسیاری از افراد وجود دارند که استعداد یک کار علمی را در حد نبوغ دارند ولی در اثر بیحوصلگی و کم صبری در رسیدن به نتیجه ناکام می مانند در حالی که افرادی که استعداد در حد متوسطی را دارند دراثر صبر و حوصله زیاد پیشرفت چشمگیری می کنند که موجب تعجب همگان می شوند هر وقت دیده یا شنیده می شود که دوستی کار مهم و فوق العاده ای انجام داده است بسیاری از افراد گمان می کنند این نتیجه حاصل ذهن قوی و استعداد و نبوغ خارق العاده آن فرد بوده است در حالی که کسی پشت صحنه فعالیت ها و تلاش و صبر و حوصله ای که فرد در پروسه انجام این کار انجام داده را در نظر نمی گیرند باید توجه داشت اگر صبر و استقامت به خرج بدهیم و استعداد کمی در آن زمینه داشته باشیم بالاخره به نتیجه خواهیم رسید همانطور که مولای متقیان حضرت علی علیه السلام میفرمایند آدم با حوصله ظفر را به چنگ می آورد ولو دریک زمان طولانی.

خلوص نیت
از پارامتر های شایستگی های اخلاق معنوی معلم خلوص نیت است و «صرف لله و فی الله» داشتن برای اعمال معلم از مصادیق اخلاص است وقتی که معلم در کمک خود به دانش آموزانش هیچگونه چشم داشتی نداشته باشد و از اعماق قلبش مایل نباشد که کسی ازکار های خیرش مطلع بشود و همیشه واهمه ای داشته باشد که به واسطه مطلع شدن دیگران از اعمال خیرشان شرکی در عملشان وارد شود موضوع اخلاص در قرآن مورد اهتمام بوده است و به نکات جالبی درباره این موضوع اشاره شده است و یکی از آن نکات تفاوت بین مخلَص و مخلِص است مخلِص یعنی در عمل اخلاص ورزیدن و عمل پاک و خالص را برای خدا انجام دادن اما مخلَص بودن یعنی پاک و خالص شده برای خدا معلمان مخلِص همیشه سعیشان بر این است که اعمال و کردار خود را برای خداوند متعال پاک و خالص کند و خداوند را در تمام ابعاد زندگی مورد توجه قرار می دهد. در قرآن کریم نیز در آیه ۱۴ سوره غافر آمده است فَادْعُوا اللَّه مُخْلِصِین لَه الدِّین وَلَو کَرِه الْکَافِرُون: تنها خدا را بخوانیدو دین خود را برای او خالص کنید هرچند کافران ناخشنود باشند منظور از خلوص نیت در اینجا این است که انگیزه تصمیم گیری تنها خدا باشد اصولا از نظر اسلام هر عملی بدون خلوص نیت بی ارزش است اخلاص در روایات نیز مورد توجه ائمه قرار داشته است از باب نمونه امام علی(ع)می فرمایند:

خوشا به سعادت کسی که عبادت و دعایش را برای خدا خالص کند و قلب خود را به آنچه می بیند مشغول ندارد و یاد خدا را به آنچه می شنود به فراموشی نسپارند و درونش را به نعمت هایی که به دیگران داده است غمگین نشود.

اعتماد به نفس
مقوله اعتماد به نفس که جزء شایستگی های اخلاقی معلم به شمار می آید باعث بیدارشدن نیروهای انسانی می باشد و بالعکس اعتماد به غیر و استمداد از آنها باعث می شود که انسان به موجودی اتکالی و ضعیف تبدیل شود اعتماد به نفسی که اسلام باعث بیدار شدنش در انسان می شود این است که امید بستن انسان را از هیچ راهی جز عمل خودش نمی پسندد به طوری که پیامبر (صلی الله علیه و آله ) فرمودند: هرگز از دیگران در کارها کمک نخواهید ولو برای یک کار کوچک باشد.

وقار
معلم الگویی برای دانش آموزان خود در تمامی زمینه هاست یکی ازاین زمینه ها مساله وقار و متانت در معلم است ویلیام جیمز می گوید: در دین یک نوع وقار و سنگینی است اهل دین به مثابه ماشین های هستند که ظرفیتشان پر است برخلاف دیگران که ماشین آنها خالی از هر گونه سکنه ای است و این ظرفیت دینی است که ظرفیت واقعی را برای افراد به ارمغان می آورد و غیر از دین و معنویات چیز دیگری نمی تواند این وقار و متانت را برای افراد مهیا کند گاهی احساس می شود حرمت معلم ناشی از تکبر معلم است در حالی که این متانت است که باعث حرمت معلم می شود معلم باید برای حفظ حرمت خود برای خودش چهار چوب اخلاقی قائل بشود و به بهانه صمیمیت با دانش آموزان شایسته نیست به هرگونه شوخی نا به جا و اخلاق سبک سرانه روی بیاورد.

نظم
معلمان شایسته با داشتن سازمان دهی برای امور خود مولفه نظم را درامور زندگی خود جاری و ساری می کند یکی از ابعاد نظم به کارگیری آن در استفاده صحیح از وقت و نیرو است سرمایه زمان برخلاف سرمایه مالی هیچگاه راکد نیست به این ترتیب است که پیامبر می فرمایند: هر کس دو روزش مساوی باشد زیان کرده است و تنها اینکه قدر وقت دانسته بشود کافی نخواهد بود و نظم و مهارت کافی لازم است تا بهره کافی از زمان برده بشود. معلم موفق باید توجه داشته باشد که ظرف زمان مانند ظرف مکان است و هنگامی که نظم را برای ظرف زمان به کار می بریم در واقع مانند این است که اشیائی را در صندوق یا جعبه ای قرار داده ایم معلمان منظم و منضبط در مدت زمان مساوی با سایرین مقدار اعمال بیشتری را به ثمر می رسانند در نتیجه در حیطه کاری خود مثمر ثمر واقع می شود.

بحث و نتیجه گیری
در مقاله اخیر به شماری از شاخصه های معلم شایسته از دیدگاه شهیدمطهری که وظیفه خطیر تربیت نسل آینده را برعهده دارند پرداخته ایم که عبارتند از «عدالت، صبر، اعتماد به نفس، خلوص نیت، وقار، نظم» که این مولفه ها در دیدگاه شهید مطهری با توجه به آیات قرآن و روایات ائمه معصومین مورد بررسی قرار گرفته است که به اختصار به ماهیت هر کدام از این بررسی ها اشاره می کنیم.