Views: 8
تاریخچۀ عید قربان و اسرار آن
عید قُربان یا عیدالأضحی، روز دهم ذی الحجه، یکی از اعیاد بزرگ مسلمانان جهان است. طبق روایات، در این روز خداوند متعال به ابراهیم خلیل الله(ع) فرمان داد تا فرزندش، حضرت اسماعیل(ع) را قربانی کند. او اسماعیل(ع) را به قربانگاه برد، ولی جبرئیل به همراه «قوچی» نازل شد و به امر خداوند، ابراهیم(ع) آن را به جای اسماعیل(ع) قربانی کرد. بنابراین، عمل قربانی که در روز عید قربان و در سرزمین مِنا طبق شروطی انجام می شود، به یاد آن واقعه است. در مقالۀ پیش رو به بررسی این رویداد مهم در تاریخ مسلمانان و مهم ترین اعمال این روز پرداخته شده است.
منبع : ماهنامه مبلغان، تیرماه ۱۴۰۲، شماره ۲۹۰ , بخشیان، محمدحسین , دانش آموختۀ سطوح عالی حوزۀ علمیۀ قم
تعداد بازدید : ۳۳ تاریخ درج : ۱۴۰۳/۰۳/۲۷
تاریخچۀ قربانی
عید قربان، روز آزمایش حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) است که از آن سربلند بیرون آمدند.[۱] به فرمودۀ قرآن، حضرت ابراهیم(ع) دستور ذبح حضرت اسماعیل(ع) را که در خواب به او داده شده بود، این گونه به او خبر داد و نظر او را جویا شد: (یا بُنَیّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنّی أَذْبَحُک فَانْظُرْ مَاذَا تَرَی قَالَ یا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ)[۲]؛ «(ابراهیم) گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم، نظر تو چیست؟ (فرزند) گفت: پدرجان، هرچه دستور داری، اجرا کن؛ به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت.»
پس از تصمیم گیری برای انجام دستور الهی، اسماعیل(ع) گفت: « ای پدر، روی مرا بپوشان و پای مرا ببند». ابراهیم(ع) روی فرزند را پوشاند، ولی قسم یاد کرد که پای او را هنگام ذبح نبندد.[۳] پس، زمانی که پیشانی اسماعیل(ع) بر خاک قرار گرفت، ابراهیم(ع) چاقو را بر گلوی فرزند نهاد و سر خود را به سمت آسمان گرفت و سپس چاقو را کشید، ولی جبرئیل مانع بریدن چاقو شد. چندین بار این عمل، انجام و سپس این آیه نازل شد: (یا إِبرَاهِیمُ قدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا)[۴]؛ « ای ابراهیم، خوابت را تحقق دادی (و فرمان پروردگارت را اجرا کردی).» در نهایت، ابراهیم(ع) یک قوچ بهشتی را به جای اسماعیل(ع) ذبح کرد.[۵] در قرآن از این آزمایش چنین تعبیر شده است: (إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمبینُ)[۶]؛ «این قطعاً امتحان مهم و آشکاری است.»
البته، طبق برخی نقل ها، شیطان برای جلوگیری از انجام این دستور الهی به دست حضرت ابراهیم(ع) و همچنین همراهی همسر و فرزند او با ایشان تلاش بسیاری انجام داد، ولی در هر سه مورد ناموفق بود.[۷]
در برخی روایات هم آمده است که خواب گفته شده سه مرتبه برای ابراهیم(ع) تکرار شد.
بنابراین، انجام سنّت قربانی در روز عید قربان، یادبود رخداد قربانی کردن اسماعیل(ع) است[۸] و بنا بر برخی نقل ها، حضرت ابراهیم(ع) رمی جمرات را نیز در همین ماجرا انجام داد.[۹]
البته در قرآن تنها به فرزند ابراهیم اشاره شده است[۱۰] و شیعیان بر اساس روایات و سیاق آیات، اسماعیل(ع) را ذبیح الله می دانند[۱۱]، ولی یهودیان، اسحاق(ع) را ذبیح الله می نامند.
شیعیان برای اثبات ادعای خود به آیۀ ۱۱۲ سوره صافّات استناد می کنند که در آن، بشارت ولادت اسحاق(ع) پس از ولادت اسماعیل(ع) و سپس ماجرای ذبح (آیات ۱۰۰-۱۰۷) آمده است. همچنین، دربارۀ حضرت اسحاق، بشارت نبوت او داده شده است؛ یعنی باید زنده بماند و وظایف نبوت را انجام دهد، و این با مسئله ذبح سازگار نیست.[۱۲]
اهل سنّت هم در این باره اختلاف دارند[۱۳] و برخی از آنان با استناد به برخی روایات[۱۴] ذبیح الله را لقب اسحاق(ع) می دانند.[۱۵] البته برخی از بزرگان شیعه روایات مستند این گروه را اثرپذیرفته از “اسرائیلیات” دانسته، احتمال داده اند که این روایات ساختۀ یهود باشد.[۱۶] برخی دیگر از اهل سنّت با استناد به دسته ای دیگر از روایات ، ذبیح را اسماعیل(ع) دانسته اند.[۱۷] فخررازی و ابن عاشور هم احتمال داده اند که «ذبیح»، اسماعیل(ع) باشد.[۱۸]
در اصول کافی آمده است که در زمان انجام این کار «پیرمردی به ابراهیم گفت: از این کودک چه می خواهی؟ ابراهیم(ع): می خواهم او را ذبح کنم؛ پیرمرد: سبحان الله! می خواهی کودکی را که به اندازه پلک برهم زدنی از خدا نافرمانی نکرده است، بکشی؟ ابراهیم(ع): خداوند فرمان ذبح این فرزند را به من داده است؛ پیرمرد: نه، بلکه پروردگارت تو را از این امر بازداشته و شیطان در خواب به تو دستور چنین کاری را داده است؛ ابراهیم(ع): وای بر تو! این دستور از طرف خداوند بوده است؛ به خدا سوگند، دیگر با تو سخن نخواهم گفت؛ پیرمرد: ای ابراهیم، تو رهبری هستی که دیگران به تو اقتدا می کنند؛ اگر تو فرزندت را قربانی کنی، مردم نیز فرزندان خود را قربانی می کنند. ابراهیم(ع) دیگر با او سخن نگفت».[۱۹]
در عصر جاهلیت هم عمل قربانی کردن وجود داشت و کعبه را با خون قربانی آلوده می کردند و برای پذیرش الهی، گوشت آن را بر خانۀ کعبه می آویختند. البته در قرآن این رسم، ناپسند و شرط قبولی قربانی داشتن تقوا دانسته[۲۰] و به همین خاطر این روز، حجّ اکبر نامیده شده است.[۲۱] نام دیگر عید قربان، عیدالاضحی و عید خون است. دهخدا از این روز با نام عید گوسپندکشان یاد می کند.[۲۲]
اسرار قربانی کردن
برای قربانی کردن اسراری بیان شده است:
۱. قرب به خداوند متعال؛ در صورت انجام گرفتن عمل بر اساس تقوا این قرب حاصل می شود: (لَن ینَالَ اللهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکن ینَالُهُ التّقْوَی مِنکمْ)[۲۳]؛ هرگز [نه ] گوشت های آن ها و نه خون هایشان به خدا نخواهد رسید، ولی [این] تقوای شماست که به او می رسد.
۲. پانهادن بر روی هوای نفس و طمع انسانی؛[۲۴] انسان باید از مال و جان خودش بگذرد تا به مقصود نهایی دست یابد؛ همان گونه که حضرت ابراهیم(ع) در راه خدا از جان اسماعیلش گذشت.
۳. اطعام به فقرا و نیازمندان؛ رسول خدا(ص) در حجه الوداع برای قربانی، صد شتر به همراه خود آورده بودند و ایشان دلیل واجب شدن قربانی را رسیدگی به فقرا و نیازمندان دانسته، فرمودند که از گوشت قربانی ها به آن ها بخورانید.[۲۵]
۴. به یاد خدابودن و یادآوری نعمت های الهی؛ خدای متعال در قرآن می فرماید: (لِیشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ یذْکرُ وا اسْمَ اللَهِ فِی أَیامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَی مَا رَ زَقَهُم مِّن بَهِیمَهِ الْأَنْعَام)[۲۶]؛ بنابراین، «تا شاهد منافع خویش باشند، و نام خدا را در روزهای معلومی بر دام های زبان بسته ای که روزی آنان کرده است، ببرند».[۲۷]
اعمال شب عید قربان
احیای شب عید قربان مستحب مؤکّد شمرده شده[۲۸] و انجام غسل و زیارت امام حسین(ع) هم از دیگر اعمال این شب است[۲۹] و طبق روایتی از امام صادق(ع)، زیارت امام حسین(ع) در این شب موجب بخشیده شدن گناهان می شود.[۳۰]
همچنین، ایشان از پدرانش چنین نقل فرموده اند: «امام علی(ع) دوست داشت چهار شب از سال، خود را برای عبادت در آن شب و شب زنده داری در آن فارغ کند؛ شب اول رجب، شب نیمۀ شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان».[۳۱]
اعمال روز عید قربان
در منابع دینی برای روز عید قربان هم اعمالی بیان شده است:
غسل کردن: به گفتۀ علامه مجلسی(ره)، غسل کردن در عید قربان سنّت مؤکّد است، تا آنجا که بعضی از علما انجام آن را واجب دانسته اند[۳۲] و بهتر است غسل پیش از نماز انجام شود.[۳۳]
خواندن نماز عید: طبق فتوای مشهور فقهای شیعه خواندن این نماز در زمان غیبت امام زمان)عج( مستحب مؤکّد است.[۳۴]
خواندن دعا پیش از نماز عید: به گفتۀ علامه مجلسی، خواندن دعای چهل و ششم و دعای چهل و هشتم صحیفه سجادیه در این روز بسیار خوب است.[۳۵]
خواندن دعای ندبه نیز در این روز همچون سایر اعیاد، مستحب است.[۳۶]
قربانی کردن: در این روز، قربانی کردن بر حاجیان حاضر در مکه، واجب و بر دیگر مسلمانان مستحب مؤکّد است و بعضی از علما آن را بر افراد دارای توانایی، واجب دانسته اند.[۳۷] همچنین، مستحب است بعد از نماز عید، کمی از گوشت قربانی خورده شود[۳۸] و طبق روایتی از امام صادق(ع) مستحب است هنگام قربانی این دعا خوانده شود: «وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلّذی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الارْضَ، حَنیفاً مُسْلِماً وَ ما أنَا مِنَ الْمشْرِکینَ، إن صلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیای وَ مَماتی لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ، لا شَریک لَه، وَ بذلِک أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ. اَللّهمّ مِنْک وَ لَک، بِسْمِ الله وَ اللهُ اَکبَرُ. اَللّهُمّ تَقَبَّلْ مِنّی».[۳۹]
گفتن تکبیرات مشهور: مستحب است، افراد حاضر در مراسم حج و صحرای منا بعد از پانزده نماز از نمازهای روزانه یعنی از نماز ظهر روز عید تا نماز صبح روز سیزدهم، این ذکر را بگویند؛ ولی افراد دیگر بعد از ده نماز آن را بخوانند؛ یعنی از نماز ظهر روز عید تا نماز صبح روز دوازدهم. آن تکبیرها مطابق روایت کتاب اصول کافی چنین است: «اَللهُ اَکبَرُ اَللهُ اَکبَرُ، لا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَ اللهُ اَکبَر اَللهُ اَکبَرُ، و للهِ الْحَمْدُ، اَللهُ اَکبَرُ علی ما هدانا، اَللهُ اَکبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهیمَهِ الانعامِ…».[۴۰]
گفتنی است، روزه گرفتن در عید قربان حرام است[۴۱] زیرا امام صادق(ع) می فرمایند: «لَا یصَامُ یوْمَ الْفِطْرِ وَ لَا یوْمَ الْأَضْحَی… فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ: هی أَیام أَکلٍ وَ شرْبٍ وَ بِعَال؛ در روز عید فطر و روز عید أضحی… نباید روزه گرفت؛ چون رسول خدا(ص) فرمودند: “این روزها روزهای خوردن و آشامیدن و شادی کردن است”.»[۴۲]
پی نوشت ها:
[۱] حج، برنامۀ تکامل، محمد ضیاءآبادی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶، ص ۱۸۵.
[۲] صافات / ۱۰۲.
[۳] اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، نشر دارالثقلین، تهران،۱۴۰۷ق، ج ۴، ص ۲۰۸.
[۴] صافات / ۱۰۵.
[۵] اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۴، ص۲۰۸.
[۶] صافات/ ۱۰۶.
[۷] تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم، مکتبه نزار مصطفی الباز، ریاض، ۱۴۱۹ ق، ج ۱۰، ص ۳۲-۲۲.
[۸] البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، صادقی تهرانی، مکتبه محمد الصادقی الطهرانی ، قم، ۱۴۱۹ق، ص۴۵۰.
[۹] تفسیر منهج الصادقین، ملا فتح الله کاشانی، کتابفروشی اسلامیه، قم، ۱۳۳۶، ج ۸، ص۵.
[۱۰] صافّات/ ۱۰۲.
[۱۱] شرح فروع اصول کافی، محمدهادی مازندرانی، نشر دارالحدیث، قم، ۱۴۲۹ق، ج ۴، ص ۴۰۲.
[۱۲] تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج ۱۹، ص ۱۲۹.
[۱۳] الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قُرطُبی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، ۱۳۶۸، ج ۱۶، ص ۱۰۰.
[۱۴] الدّرالمنثور، جلال الدین سیوطی، دار الفکر ، بیروت، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۲۸ ۵-۲۸۱.
[۱۵] الجامع الاحکام القرآن، قرطبی، ج ۱۶، ص ۱۰۰.
[۱۶] تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج ۱۹، ص۱۲۰-۱۱۹.
[۱۷] الجامع الاحکام القرآن، قرطبی، ج ۱۶، ص ۱۰۰.
[۱۸] مفاتیح الغیب، فخررازی، ج ۲۶، ص ۳۵۱.
[۱۹] اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۴، ص۲۰۸.
[۲۰] حج/ ۳۷.
[۲۱] جرعه ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، نشر مشعر، تهران،۱۳۸۶، ص ۲۲۶.
[۲۲] لغت نامه دهخدا، ذیل واژه «گوسپندکشان».
[۲۳] حج/ ۳۷.
[۲۴] مصباح الشریعه المنسوب للإمام الصادق(ع)، انتشارات أعلمی، بیروت، ۱۴۰۰ق، ج ۱، ص ۴۹.
[۲۵] حج و عمره در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری شهری، نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۸۶، ص ۲۴۸.
[۲۶] حج/ ۲۸.
[۲۷] جرعه ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، ص۲۲۶.
[۲۸] زادالمعاد، علامه محمدباقر مجلسی، نشر موسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت،۱۴۲۳ق، ص ۲۰۰.
[۲۹] همان.
[۳۰] همان.
[۳۱] المراقبات، میرزاجوادآقا ملکی تبریزی ، نشر دارالاعتصام، بیجا، بیتا، ص ۳۷۱.
[۳۲] زادالمعاد، علامه محمد باقر مجلسی، ص ۲۰۰.
[۳۳] همان.
[۳۴] همان.
[۳۵] همان.
[۳۶] همان.
[۳۷] همان.
[۳۸] همان.
[۳۹] همان، ص۲۰۲.
[۴۰] العروه الوثقی، السید محمدکاظم الطباطبائی الیزدی، مؤسسه النشر الإسلامی ، بی تا، ۱۴۱۷ق، ج ۳، ص ۳۹۸.
[۴۱] جواهرالکلام، نجفی، دار الاحیاء التراث العربی، بی جا، بی تا، ج ۱۶، ص ۳۲۴.
[۴۲] مستدرک الوسایل، میرزاحسین نوری طبرسی، آل البیت لاحیاء التراث، قم، ۱۴۰۷ق، ج ۷، ص ۵۵۰، ح۸۸۶۰
