آستانه‌ی زینب کبری یا آستانه‌ی زینبیه

مدفن حضرت زینب کبری (۵-۶۵ق) دخت گرامی علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) از حضرت فاطمه الزهراء (علیها السلام) از بزرگترین زنان تاریخ اسلام و تشیع. مورخان درباره‌ی مکان فوت و دفن حضرت زینب (علیها السلام) اختلاف‌نظر دارند. جمعی برآنند که قبر مطهر وی در قاهره است و عده‌ای تأکید دارند که مرقد شریف او در قریه‌ی راویه از منطقه‌ی غوطه، در نواحی دمشق است که امروزه به «قریه الست» و یا «قریه الست زینب» شهرت دارد و گروهی نیز بر این حدس و گمانند که قبر مطهر وی در بقیع، در مقبره‌ی خانوادگی، در مدینه‌ی منوره است. ذیلاً این سه قول مورد گفتگو قرار می‌گیرد. الف) آستانه‌ی حضرت زینب کبری در مدینه: آنچه جمعی از علمای فریقین را بر آن می‌دارد که قبر آن حضرت را در مدینه بدانند، این است که خروج وی از کربلا در کنار اسرای اهل بیت نبوت (علیهم السلام) و ورود وی به شام و سپس خروج وی از شام به سمت مدینه و ورود آن حضرت به مدینه و ادامه‌ی زندگی در موطن اصلی‌اش، مورد تردید هیچ یک از مورخین نیست، پس چنین نتیجه می‌گیرند که آن حضرت در شام فوت نکرده بلکه وفات آن حضرت در مدینه بوده است و البته هیچ مکانی مناسبتر از مقبره‌ی خانوادگی در کنار مادر و برادر نیست. ولی آنچه ما را به شک می‌اندازد این ملاحظه است که هیچ یک از مورخین وفات وی را در مدینه تصریح نکرده‌اند. ثانیاً شیعیان که ارج خاصی برای قبور ائمه (علیهم السلام) و معصومین امامزاده‌های خود قائل‌اند و آداب زیارت قبور ائمه خویش را با تمام خصوصیات و جزئیات در زیارتنامه‌های خود ثبت نموده‌اند، در خصوص قبر حضرت زینب (علیها السلام) در مدینه در هیچ یک از کتب معتبر زیارتنامه‌ها و مزارات خود اشاره‌ای نکرده‌اند. همچنین جزو صورت قبوری که تا عصر حاضر در بقیع بارز و ظاهر است و قبوری که بر اثر مرور زمان از بین رفته نام قبر ایشان ذکر نشده است. بعد از واقعه‌ی طف، ام‌البنین در مدینه وفات یافت و دفن گشت که اکثر علما و مورخین بدان اشاره نموده‌اند و این خیلی بعید به نظر می‌رسد که شیر زن کربلا، زینب کبری، در مدینه‌ی جد خویش فوت کند و این چنین تاریخ در مقابل آن سکوت کرده باشد. مورخ شهیر علی بن حسین مسعودی (م ۳۴۶ق) در شرح حال حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام) می‌گوید که در کنار مادر خود فاطمه الزهراء (علیه السلام) دفن گشت و اضافه می‌کند که امروزه سنگ مرمری در آن گورستان است و بر آن این جملات حک گشته است: «الحمدلله مبید الامم و محبی الرمیم هذا قبر فاطمه بنت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) سیده نساء العالمین و الحسن بن علی بن ابی طالب و علی بن الحسین بن علی و محمدبن علی و جعفرابن محمد رضوان الله علیهم اجمعین» (التنبیه و الاشراف، ۲۶۰). چنانچه حضرت زینب کبری در بقیع و در مقبره‌ی خانوادگی خود دفن بود حتماً نام او را بر آن ثبت می‌کردند. ب) آستانه‌ی حضرت زینب کبری در قاهره: در شهر قاهره آستانه‌ی عظیم و مجللی است به نام آستانه‌ی زینب کبری (علیه السلام) که شیعیان از اطراف و اکناف عالم به زیارت آن می‌شتابند. این آستانه دارای صحن وسیعی است و در وسط حرم مطهر ضریح نقره‌ای قرار دارد و روی قبر شریف صندوق نفیسی است. این آستانه دارای قبه‌ی بزرگی است که نظر هر بیننده‌ای را از دور به خود جلب می‌کند. اکثر زائران این آستانه را زنان تشکیل می‌دهند. یکی از قدیمی‌ترین منابع که آستانه‌ی قاهره را به زینب کبری (علیها السلام) نسبت داده محمد کوهینی فاسی اندلسی است که ۱۴ محرم الحرام سال ۳۶۹ق در عصر خلیفه‌ی فاطمی المعزلدین الله از قاهره بازدید به عمل آورده است. وی درباره‌ی این آستانه می‌نویسد: «داخل آستانه‌ی زینب دختر علی (علیه السلام) گشتم و آن را در وسط خانه‌ی بزرگی دیدم…. سپس از پلکان پایین رفتم و وارد حرم شدم که دارای ضریح مجلل و گران قیمتی بود… و بالای ضریح گنبدی ساروجی است و در کنار حرم سه قطعه سنگ نصب بود که سنگ وسطی بزرگتر از دو سنگ دیگر و بر سنگ وسطی نقشهایی در نهایت دقت و زیبائی جلب‌نظر می‌کرد…. و بر آن سنگ پس از بسم الله این عبارات ثبت گشته بود: ان المساجد لله فلاتدعوا مع الله أحداً هذا ما أمر به عبدالله و ولیه ابو تمیم امیرالمؤمنین الامام العزیز بالله صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین و ابنائه المکرمین بعماره هذا المشهد علی مقام السیده الطاهره بنت الزهراء البتول زینب بنت الامام علی بن ابی طالب صلوات الله علیهما و علی آبائها الطاهرین و ابنائها المکرمین». شهیر شیخ جعفر نقدی در کتاب خود زینب الکبری بنت الامام علی (علیه السلام) بر آنست که قبر زینب کبری در مصر است. نویسنده و محقق معروف مصری، فرید وجدی در دائره المعارف خود (۷۹۸/۴-۷۹۹) آستانه‌ی زینبیه‌ی قاهره را به زینب دختر حضرت سید الشهداء (علیه السلام) نسبت داده و شیخ جعفر نقدی در کتاب خود زینب الکبری (ص ۳۸) آن را ناشی از غلط چاپی می‌خواند که مقصود وی زینب اخت الحسین بن علی بوده که در چاپ به اشتباه زینب بنت الحسین بن علی ثبت گشته است، ولی چنین ادعائی موجه نیست. جمعی از دیگر محققین نیز از آن جمله حسن قاسم در السیده زینب (ص ۱۳) و صاحب کتاب اسعاف الراغبین (ص ۱۹۶) و مشارق الانوار (ص ۱۰۰) و نورالابصار (ص۱۶۶) و نورالانوار (ص۸) برآنند که آستانه‌ی زینبیه‌ی قاهره متعلق به زینب کبری است، آنچه باعث شک و تردید جمعی از محققین در خصوص آستانه‌ی حضرت کبری در قاهره گردیده است این که جمعی کثیر از مورخین مصری که قبول و آستانه‌های قاهره را ثبت نموده‌اند به آستانه‌ی حضرت زینب کبری اشاره‌ای نکرده‌اند. لذا آنهایی که آستانه‌ی حضرت زینب کبری را در مصر انکار می‌کنند، این نسبت را ناشی از تشابه اسمی می‌دانند. شیخ محمدحسین سابقی پنجابی که قائل به وجود آستانه‌ی حضرت زینب (علیها السلام) در شام است می‌نویسد: «پس از تتبع و دقت و تحقیق به این نتیجه رسیدیم که منشأ اشتباه درباره‌ی آستانه‌ی حضرت زینب فرزند امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مصر تعدد نام زینب، است از علویین و غیر از علویین که در مصر مدفون می‌باشند، لذا وقتی که نام زینب به گوش می‌رسد مشهورترین آنان در ذهن انسان مجسم می‌گردد». سپس نام پانزده زینب را می‌شمارد که قبور همگی آنان در مصر است و می‌نویسد: «از قدیم عادت جاری بر آن بوده علویین را که با چند واسطه نسب آنان به حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام) منتهی می‌گردد بلاواسطه می‌خوانند و نام می‌برند، لذا این امر باعث اشتباه گشته است» (مرقدالعقیله زینب، ۵۴). ج) آستانه‌ی حضرت زینب کبری در شام: در هفت کیلومتری جنوب شرقی دمشق، پایتخت سوریه و در ناحیه‌ی غوطه قریه‌ای به نام راویه واقع است که امروزه مردم سوریه آنرا به قریه الست و یا قریه قبر الست و یا قریه الست زینب می‌خوانند و در عصر حاضر این قریه مبدل به یک شهرک شده و دارای خانه‌ها و کاخهای زیبائی است و شیعیان از اطراف و اکناف به این شهر هجرت می‌کنند. در ربع قرن اخیر آستانه‌ی عظیم و مجللی بر روی مرقد مطهر حضرت زینب کبری بنا شده که از شکوه و جلال خاصی برخوردار است. این آستانه دارای چهار در ورودی به داخل صحن آستان است. در اول آن‌که عمده‌ی رفت و آمد زائرین از این طریق انجام می‌گردد در غربی آن می‌باشد و بر خیابان اصلی این شهر است که منتهی به شهر شام می‌شود. دوم در شمالی، سوم در شرقی و چهارم در جنوبی آن است. در غربی دارای دالانی در حدود ۱۲ متر است که در سمت راست آن دو حجره به نظر می‌رسد که اولی مدفن حاج مهدی بهبهانی، از ایرانیان عراق و سپس مهاجر به شام است که نقش اساسی در بنای این آستانه ایفا نمود و حجره‌ی دوم مدفن ید محسن امین صاحب اعیان الشیعه، از مفاخر علمای امامیه در قرن اخیر است. در چهار طرف صحن حجراتی جهت سکونت زائرین بنا شده است و در کنار صحن شریف در ضلع جنوب غربی مناره‌ای بلند و در کنار ایوان غربی آستانه، کفش‌کن بزرگی است. در چهار طرف داخل آستانه ایوانی است که به رواق منتهی می‌گردد و بعد از آن حرم مطهر آستانه و در وسط حرم شریف، ضریحی از نقره و داخل آن صندوق خاتم گران قیمتی قرار دارد که به دست هنرمندان ایرانی ساخته شده است. در وسط صندوق، قبر شریف زینب کبری است و بالای ضریح گنبد بزرگی است که نظر هر بیننده‌ای را از دور به خود جلب می‌کند. تمامی سقف و دیوارهای داخل حرم به دست هنرمندان ایرانی آیینه کاری شده است. این آستانه که در ربع قرن اخیر با سیمان و سنگ بنا شده نمونه‌ای از فن معماری اسلامی در قرن اخیر به حساب می‌آید که در نهایت ابداع و ظرافت و دقت انجام گرفته است و اما در مورد تاریخ آستانه، چنانکه اشاره نمودیم آستانه‌ی زینب کبری بین محققین و مورخین محل خلافت و بحث است. جمعی برآنند که حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) دارای سه دختر بوده به نامهای زینب کبری و زینب وسطی و زینب صغری، لذا امکان آن می‌رود که هر سه آستانه در مدینه و مصر و شام منسوب به دخترهای حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام) صحیح باشد. پس از ملاحظه و بررسی اسناد و منابع قدیم و جدید می‌توان گفت آستانه‌ی مبارکه در ناحیه‌ی غوطه، قریه‌ی راویه که امروزه به قریه الست شهرت دارد، بدون هیچ‌گونه شک و تردید متعلق به حضرت زینب کبری، مکناه به ام کلثوم، فرزند حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) از بطن حضرت صدیقه طاهره (علیها السلام) است که پس از امام حسین (علیه السلام) متولد گشته و در واقعه‌ی طف در کربلا در کنار برادر خویش سید الشهداء (علیه السلام) شرکت فرموده و با سخنرانیهای خود ارکان حکومت بنی‌امیه را لرزانده است. حضرت زینب کبری پس از واقعه‌ی کربلا به شام آمده سپس به مدینه مراجعت کرد، ولی در مدینه قحطی بزرگی رخ داد و تمام حجاز را فرا گرفت لذا وی با همسر خود عبدالله بن جعفر که در شام علاقه‌ی ملکی داشت و مزرعه‌ی راویه ملک شخصی وی بود به سمت شام حرکت نموده هنگامی که به دروازه‌ی شهر شام رسیدند به همسر خود فرمودند که من چون قبلاً در این شهر اسیر بودم، دیگر طاقت دیدار شهر شام را ندارم، لذا از بیرون دروازه‌ی شام در جهت جنوب شرقی شهر، عازم قریه‌ی راویه شدند و در این قریه تا پایان عمر، سکنی گزیدند. عمارت اول: زینب کبری در منزل خود در قریه‌ی راویه دفن گشت و قبر مطهر وی از همان زمان محل توجه شیعیان بوده است. ابن عساکر دمشقی (م ۵۶۱ق) هنگامی که مساجد شهر شام را ذکر نموده می‌نویسد: «مسجد راویه مسجدی است بر قبر ام کلثوم و این ام کلثوم فرزند رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نیست… و ایشان ام‌کلثوم دختر علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) از بطن فاطمه می‌باشد» (تاریخ ابن عساکر، ۸۰/۲). یاقوت حموی (م ۶۲۴ق) می‌نویسد: «راویه با کسر واو و یاء… قریه‌ای است از نواحی غوطه‌ی‌ شهر دمشق و در آن قبر ام کلثوم واقع است» (معجم البلدان، ۷۴۳/۲). عمارت دوم: در اواخر قرن پنجم و حدود ۵۰۰ق، عمارت دوم آستانه آغاز شد و مسجد عظیمی در کنار قبر زینب کبری توسط یکی از شخصیتهای شیعه به نام قرقوبی از اهالی شهر حلب بنا گشت. در آن زمان این مساجد شهر شام بود و اکثر مورخین و جهانگردان که از این آستانه دیدار کرده‌اند به تفصیل بدان اشاره نموده‌اند. محمد کردعلی به نقل از ابن شاکر دارمی (م ۷۶۴ق) می‌نویسد: «از مسجدخارج از شهر شام…. مسجدی است در قریه‌ی راویه که در آن آستانه‌ی ام کلثوم از اهل البیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) واقع است» (خطط الشام، ۶۴/۶). ابن جبیر غرناطی (م۶۱۴ق) می‌نویسد: «از آستانه‌های اهل البیت، آستانه‌ی ام کلثوم دختر علی است که او را زینب صغری می‌خوانند و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وی را مکناه به ام کلثوم فرمودند- چون شباهتی به دختر حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ام کلثوم داشت- و آستانه‌ی مبارکه‌ی وی قبل از شهر شام است، در قریه‌ی راویه در یک فرسخ که دارای مسجد بزرگی است و اوقاف زیادی دارد و مردم آن سامان آن را قبر الست می‌نامند و به زیارت آن پیاده رفتیم و در این آستانه اقامت گزیدیم و متبرک به زیارت آن پیاده رفتیم و در این آستانه اقامت گزیدیم و متبرک به زیارت آن گشتیم» (رحله ابن جبیر، ۲۶۹). ابن بطوطه (م ۷۷۷ق) می‌نویسد: «در قریه‌ی جنوبی شهر که یک فرسخ با آن فاصله دارد، مزار ام کلثوم دختر علی ابن ابیطالب (علیه السلام) و حضرت فاطمه (علیها السلام) واقع است. گویند اسم او زینب بوده و ام کلثوم کنیه‌ای است که حضرت رسول به مناسبت شباهتی که با خاله‌اش ام کلثوم دختر آن حضرت داشته برای وی داده است، بر سر مزار ام کلثوم مسجد بزرگی بنا شده که اطراف آن هم منزلهایی دارد و اوقافی برای آن معین شده مردم دمشق آنجا را قبر الست ام کلثوم (قبر بانو ام کلثوم) می‌خوانند» (سفرنامه‌ی ابن بطوطه، ۸۹/۱). عمارت سوم: با گذشت چند قرن، عمارت دوم آستانه‌ی مطهر حضرت زینب کبری فرسوده گشته بود نیاز به تجدید بنای اساسی داشت. در سال ۷۶۸ق سیدحسین فرزند سیدموسی موسوی آل مرتضی آستانه‌ی سوم زینبیه را بنا کرد که شامل حرم مطهر و مسجد بزرگ در جنب قبر شریف و یک مناره در نهایت زیبائی بود. مؤسس آستانه کلیه‌ی املاک خویش را جهت روشنایی و صیانت و هزینه‌ی خادم و نگاهداری و تعمیرات لازم و غیره وقف نمود. در وقفنامه تصریح شده که تولیت آن مادام العمر با واقف است و بعد از وی با فرزندانش. عمارت چهارم: در سال ۱۳۰۲ق گنبد آستانه‌ی زینبیه فرو ریخت و قسمتی از دیوارهای آن خراب گشت. سلطان عبدالعزیز عثمانی به والی خویش در شام دستور بنای مجدد آن را صادر نمود و گفته‌اند که میرزای شیرازی در ترمیم و بنای آن شرکت کرد. هنگام تعمیر به سنگی داخل قبر برخوردند که بر روی آن به خط کوفی چنین ثبت گشته بود «هذا قبر السیده زینب بنت علی بن ابی‌طالب امیرالمؤمنین»، سپس سنگ را مجدد روی قبر جا دادند و امروزه آن سنگ بلاریب روی قبر موجود است (مراقد المعارف، ۳۳۲/۱-۳۳۳). عمارت پنجم: در نیمه‌ی دوم قرن چهاردهم هجری جهت تجدید بنای آستانه‌ی زینبیه‌ی شام نهضتی بین شیعیان جهان بوجود آمد تا این آستانه از نظر شکوه و عظمت و جلال و ابهت در ردیف آستانه‌های شیعه و ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) در عراق و ایران قرار بگیرد. حاج مهدی بهبهانی که برای این منظور وکالت تام در جمع وجود شرعیه داشت به شام هجرت نمود. در سال ۱۳۶۷ق بعضی از قسمتهای بنای سابق را که عمدتاً از گل و خشت و گنبد آن از گچ و آجر بود، خراب کردند و از نو با بهترین مصالح ساختمانی ساختند و متعاقباً در سال ۱۳۷۰ق سنگی بزرگ که متعلق به قرن اول هجری بوده و بر اثر مرور زمان و رطوبت به رنگ خاکستری تند برگشته بود و نام حضرت زینب کبری سلام الله علیها بر آن ثبت بود روی قبر مطهر نصب کردند و این همان سنگی است که شیخ محمد آل حرزالدین در کتاب خود مراقد المعارف، بدان اشاره نموده است. ولی سیدمحسن امین که وی هم شخصاً سنگ مذکور را دیده می‌نویسد که خط حک گشته بر روی سنگ دلالت بر سال ۶۰۰ق می‌کند (اعیان الشیعه، ۱۳۶/۷). در حال حاضر آستانه دارای یک صحن بسیار بزرگ و اطراف آن دارای حجراتی جهت سکونت زائرین و یک حسینیه و مسجد است. در چهار طرف حرم، ایوانهای سرپوشیده با ستونهای سنگ مرمر ساخته شده و از اطراف ایوان درهای ورودی به رواق آستانه باز می‌شوند و در چهار طرف حرم، چهار رواق مجلل، حرم را در بر دارد. حرم مطهر دارای چهار ستون است که گنبدی بر فراز آنهاست. کف ایوان و رواقها و حرم از بهترین سنگ مرمر مفروش است و دیوارها و سقف رواق و حرم مطهر به دست ایرانیان هنرمند آیینه‌کاری شده است. بر روی قبر، ضریح نقره‌ای به وزن ۱۲ تن از نقره‌ی خالص و طلاکاری نصب گردیده است. این ضریح در سال ۱۳۷۰ق توسط خاندان جلیل آل حبیب، از مشهورترین خاندانهای شیعه در پاکستان و صاحب شبکه «حبیب بنک» که بزرگترین شبکه‌ی بانکداری در پاکستان و هندوستان است، اهداء شده. در داخل ضریح مطهر، صندوق خاتم نفیسی است اهدائی ملت ایران که در سال ۱۳۷۳ق توسط هنرمند ایرانی حاج محمدسمیع، پس از یک تلاش سی ماهه ساخته شده و در روز نصب آن جشن باشکوهی برپا گشت و توسط نخست وزیر سوریه پرده‌برداری شد. در سال ۱۳۸۰ق در طلائی حرم مطهر آستانه‌ی زینبیه توسط جمعی از تجار ایران به آستانه تقدیم گشت. سدانت و تولیت عظمای آستانه‌ی زینبیه‌ی شام، از قرن هشتم تا عصر حاضر، در خاندان آل مرتضی باقیست.
کتابنامه:
جز آنچه در متن آمده، ادب الطف، ۳۶/۱؛ اعلام النساء، ۹۱/۲-۹۲؛ الدرالمنثور، ۲۳۵؛ ریاحین الشریعه، ۳۴/۳-۳۷، ۳۱۶/۴، مشاهد العزه، ۸۲؛ مقام السیده زینب، نزهه اهل الحرمین، ۳۹، ناسخ التواریخ، ۵۶۹/۲-۵۷۹.