ویژه نامه رحلت پیامبر اکرم (ص) – حسینیه بنی فاطمه اصفهان

« لَقَدْ کانَ لَکُم فِی رَسوُلِ اللهِ اُسوهٌ حَسَنَه » (۱)

سالیان و قرون متمادى است که دانشمندان و اندیشمندان عالم در پاسخ به این سؤال که محمد (ص) کیست و چه شخصیتى داشته است ؛ کتاب‏ها و مقالاتى نوشته ‏اند و به قدر توان و فهم خویش مطالبى را بیان کرده ‏اند ، به طورى که اگر بخواهیم آثارى را که در خصوص آن پیامبر عظیم الهى به زبان‏هاى مختلف تالیف شده است جمع ‏آورى کنیم ، موسوعه ‏ى بسیار عظیمى خواهد شد که از نظر کمى و کیفى بى ‏نظیر است . به نظر شما رمز عظمت و ماندگارى شخصیت ِ فردى که به مکتب نرفت و خط ننوشت و مسأله ‏آموز صد مدرس شد ، چیست؟

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به دست پروردگار عالمیان پرورش یافت و در مدت رسالت و پیامبرى به پیروزى‏هاى بزرگى دست ‏یافت که بخشى از آن عبارتند از:

– لغو امتیاز خواهى و برترى ‏جویى سفید بر سیاه.

– مبارزه با نظام قبیلگى و قوم محورى.

– رهانیدن ستمدیدگان از دست ظلم ستمگران و طاغوت‏.

– تثبیت و احیاى حقوق از دست رفته‏ ى زنان.

– فراخوانى مردم به کسب علم و دانش و دورى از فساد و فحشا.

– پى ریزى پایه و شالوده‏ ی حکومت‏ بر اساس عقل ، منطق و درایت ‏به جاى احساس و عاطفه.

و در یک کلام ، او توانست مردمان خشن ، بى‏عاطفه و بى احساس شبه جزیره ی عربستان را پس از قرن‏ها فلاکت و بدبختى به عزت و سربلندى و نام ‏آورى برساند و گستره‏ ی حکومت اسلامى را از آن سرزمین خشک و سوزان تا عمق آفریقا و اروپاى سر سبز و پردامنه امتداد بخشد .

ما در این نوشتار به اختصار ، تنها به یکى از ابعاد شخصیتى ِ پیامبراسلام ، یعنى اخلاق اجتماعى آن حضرت در کلام بزرگ مربى او ، حضرت رب العالمین مى‏پردازیم ، چه این که حضرتش فرمود: « انا ادیبُ الله و على ادیبى…» (۲) من تربیت‏ یافته‏ خداى متعال هستم و على به دست من تربیت‏ شده است. در ادامه نیز اخلاق اجتماعى آن حضرت را در احادیث ‏شیعه و سنى بررسى مى‏کنیم.

خداوند متعال در سوره‏ ی مبارکه ی آل عمران ، آیه ۱۵۹ چنین مى‏فرماید :

« فیما رَحمه مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو کُنتَ فَظّا غَلیظَ القَلبِ لا نَفَضُّوا مِن حَولِکَ فَاعْفُ عَنهُم وَ اسْتَغفِرْ لَهُم وَشاوِرهُم فِی الاَمرِ فَاذا عَزَمْتَ فَتَوَکَلْ عَلی اللهِ اِنَّ اللهَ یُحِبُ المُتَوکِلینَ.

در آیه فوق رمز جذب و گرایش مردم نسبت به پیامبرصلى ‏الله علیه و آله ، نرم ‏خویى ، خوش‏رویى و ملایمت آن حضرت در رفتار با مردم شمرده شده است و تأکید مى‏کند که : ” اگر چنین نبودی ، مردم از اطراف تو پراکنده مى‏شدند و این موهبتى الهى است.”

براى آشنایى بیشتر با خلق و خوى عظیم رسول خدا صلى الله علیه و آله ، به سراغ جمعى از صحابه ‏ى آن حضرت مى‏رویم و از آنان مى‏خواهیم برایمان از خصوصیات رسول خدا صلى الله علیه و آله سخن بگویند :

پیامبر صلى الله علیه و آله با همراهان

انس بن مالک ، که ده سال به خدمتگزارى رسول خدا صلى الله علیه و آله پرداخت ، مى‏گوید: در این مدت براى کارهایى که انجام مى‏دادم حتى نمى‏گفتند: چرا این کار را کرده‏ اى؟ و اگر کارى را ترک مى‏کردم و انجام نمى‏دادم ، نمى‏گفتند: چرا انجام نداده ‏اى؟ ایشان در این مدت به من حتى «اف‏» نگفتند (۳) ( کلمه ‏اى که حکایت از اعتراض و ناراحتى داشته باشد ، از ایشان شنیده نشد.)

انس مى‏گوید: غذاى آن حضرت یک جرعه شیر براى افطار و یک جرعه براى سحر بود و چه بسا تنها یک جرعه براى افطار و سحر میل مى‏نمودند.

یک شب براى افطار آن حضرت شیر آماده کرده بودم ولى با تأخیر حضرت مواجه شدم. گمان کردم حضرت به منزل یکى از صحابه رفته و افطارى خورده است ؛ از این رو شیر را نوشیدم.

حضرت پس از عشا از مسجد آمدند ، من بلافاصله از یکى از صحابه‏ ی حضرت پرسیدم: آیا پیامبر افطارى خورده اند؟ گفت: خیر. پیامبر صلى الله علیه و آله بى آن که چیزى بگوید و اعتراضى کنند شب را بدون غذا و افطار به صبح رساندند و تا به حال حتى سؤالى در آن مورد نپرسیده ، بلکه یادآورى هم نکردند. (۴)

همکارى در کارهاى گروهى

یکى از ویژگى‏هاى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله ، تواضع و فروتنى بود تا جایى که در جمع اصحاب بدون هیچ امتیازخواهى به همکارى و همیارى مى‏پرداخت.

در کتاب ارزشمند مکارم الاخلاق چنین نقل شده است که : روزى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به همراه کاروان در سفر بودند ، پیامبر فرمود: « گوسفندى براى غذا آماده شود.» یکى از صحابه گفت: ذبح آن با من ، دیگرى گفت : پوست کردن و سلاخى آن نیز با من ، دیگرى گفت: پختن آن هم با من ، پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: « جمع آورى هیزم و چوب نیز به عهده من ‏» ، اصحاب گفتند: یا رسول ‏الله ، با بودن ما شما زحمت نکشید. فرمود: « مى‏دانم شما کارها را انجام مى‏دهید ولیکن من دوست ندارم که بر شما امتیازى داشته باشم و خداوند نیز از امتیاز داشتن بنده ‏اش در میان اصحاب خود خشنود نیست‏ » . آن گاه برخاست و به جمع ‏آورى هیزم پرداخت. (۵)

رفاقت و دوستى با یاران

در کتاب شریف کافى حدیثی ‏بسیار جالب و خواندنى ، در موضوع رفاقت رسول خدا صلى الله علیه و آله با صحابه نقل شده که متن آن چنین است:

« رسول خدا صلى الله علیه و آله براى انجام غسل از منزل خارج شده و به سوى چاه رفتند . حذیفه بن‏ یمان با پارچه‏اى حایل ایجاد کرد تا پیامبر غسل کرد. آن گاه حذیفه براى غسل نشست ، پیامبر صلى الله علیه و آله پارچه‏ اى را برداشت تا براى او حایلى درست کند. حذیفه ابا کرد و گفت: پدر و مادرم به فدایت اى رسول خدا ، این کار را نکنید. پیامبر صلى الله علیه و آله نپذیرفت و پارچه را نگه داشت تا حذیفه غسل کرد و فرمود: « هر گاه دو نفر با هم دوست ‏شدند ، محبوب‏ترین آن‏ها نزد خداوند کسى است که با دوستش بیشتر رفاقت و همکارى کند.» (۶)

پیامبر عظیم الشان اسلام در مجالست‏ با دوستان ، هیچ گاه خود را برتر و بالاتر از دیگران نمى‏دانست و در جمعى که ایشان حضور داشت ، اگر شخص غریبى وارد مى‏شد و پیامبر را نمى‏شناخت‏ باید سؤال مى‏کرد که: کدامتان رسول خدا هستید چون آن قدر بى‏آلایش و خاکى بود که از محل جلوس و شکل لباس وى ، کسى نمى‏توانست ایشان را بشناسد و همواره به اصحاب و یاران با التفات مى‏نگریست. به این داستان توجه کنید.

روزى اصحاب رسول خدا صلى الله علیه و آله وارد خانه ‏ى پیامبر شدند ، به قدرى ازدحام شد که دیگر در خانه جا نبود. جریربن عبدالله ( یکى از اصحاب) آمد ولى به دلیل ازدحام ، خارج از منزل نشست. پیامبر با دیدن او لباس خود را (عباى خود را) برداشت ، پیچیده و براى وى فرستاد و فرمود: روى این لباس بنشین. جریر بن عبدالله ( که تحت تاثیر مهرورزى پیامبر قرار گرفته بود ) لباس را برداشت ، بوسید و بر دیدگان خود گذاشت. (۷)

برای مبارزه با تملـّق و چاپلوسى و تعارفات بى‏ فایده و پرضرر ، مناسب است ‏سیره ی عملى پیامبر اکرم را اسوه و الگوى خویش قرار دهیم . انس بن مالک مى‏گوید : محبوب‏ ترین فرد نزد اصحاب ، رسول خدا صلى الله علیه و آله بود ولى با این حال وقتى پیامبر را مى‏دیدند از جا بلند نمى‏شدند ، زیرا پیامبر این کار را دوست نداشت. (۸)

رسول خدا صلى الله علیه و آله به همه‏ اهل مجلس به طور یکسان التفات مى‏نمود ؛ تا کسى گمان نکند که دیگرى نزد پیامبر گرامى‏ تر است و لحظات خود را میان آنها تقسیم مى‏کرد. (۹)

او با یاران خود مى‏نشست ، گفت وگو مى‏کرد ، فرزندانشان را مورد تفقد قرار مى‏داد و بر دامن خود مى‏نشاند. (۱۰)

در سلام کردن از همه پیشى مى‏گرفت و در مصافحه ، همیشه دست ‏خود را زودتر جلو مى‏برد ، اصحاب خود را با بهترین اسمشان صدا مى‏کرد و سخن کسى را قطع نمى‏ نمود. (۱۱)

اوج مهر ورزى رسول خدا صلى الله علیه و آله

عفو و گذشت ، از زیباترین خصایص انسانى است و انسان هر قدر با فضیلت‏ تر باشد میزان عفو ، گذشت و پرهیز از انتقام‏ جویى نیز در او بیشتر خواهد بود . زندگى رسول خدا آن هم در میان اعراب ِ تندخو ، خشن و احساسى ، سرشار از مهر و مهرورزى بود . براى آشنایى بیشتر به داستان زیر توجه کنید :

هبار بن اسود کسى است که همزمان با خارج شدن زینب علیها سلام (دختر پیامبر) از مکه به او حمله مى‏کند که در اثر این حمله ، وى پس از مدتى بیمارى و تحمل رنج وفات مى یابد. همو (هبار) وقتى مسلمان شد نزد پیامبر رحمت صلى الله علیه و آله آمد و گفت : اى رسول خدا، ما اهل شرک بودیم که خدا به وسیله‏ ی تو ما را هدایت کرد و به واسطه‏ ی تو ما را از هلاکت رهانید . از نادانى من و از آن چه به تو رسیده ( وفات دخترت زینب ) در گذر من به کار زشت و گناه خود اعتراف مى‏کنم. پیامبر که غم بزرگى بر دل داشت‏ با مهرورزى تمام فرمود: « همانا خداوند ، به تو احسان کرد و به سوى اسلام هدایتت نمود ، اسلام گذشته‏ ها را نادیده مى‏گیرد و پاک مى‏کند… » (۱۲) آیا این نوع گذشت و بخشش جز از قلب مالامال از رحمت و شفقت صادر مى‏شود.

حلم و بردبارى رسول خدا

رسول خدا صلى الله علیه و آله ، چند دینار به مردى یهودى بدهکار بود. مرد یهودى نزد پیامبر ( صلى الله علیه و آله ) آمد و گفت: طلب مرا بده . پیامبر فرمود: « در حال حاضر چیزى ندارم که پرداخت کنم.»

یهودى گفت: من تو را رها نمى‏کنم و از تو جدا نمى‏شوم تا طلبم را بگیرم!

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: « در این صورت من هم با تو مى‏نشینم.» رسول خدا با او نشست تا در همان مکان نماز ظهر و عصر ، مغرب و عشا و نماز صبح روز بعد را اقامه نمود. در این میان اصحاب ، آن مرد را تهدید مى‏کردند و وعده و وعید مى‏دادند.

پیامبر به اصحاب خود نگاه کرد و فرمود: «با او چه مى‏کنید؟ !» گفتند: اى رسول خدا ، یهودى شما را زندانی کند؟ ! فرمود: « خداوند مرا مبعوث نکرده تا به دیگران ظلم روا دارم‏» . زمان هم چنان مى‏گذشت و کانون حلم و بردبارى هرگز عصبانى نمى‏شد تا خورشید تابیدن گرفت و روز آشکار شد. ناگهان مرد یهودى گفت: اشهد ان لااله الاالله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله! !

مرد یهودى مال خود را در راه خدا تقسیم کرد و گفت: رفتار من با تو براى آن بود که ببینم صفاتى که در تورات برایت آمده در وجود تو متبلور هست‏ یا خیر. زیرا در تورات خوانده بودم: محمد بن عبدالله، در مکه متولد مى‏شود و به مدینه هجرت مى‏کند ، او تندخو ، خشن و اهل داد و فریاد فحاشى نیست.» (۱۴)

راستى رسول خدا چگونه این سعه‏ ی صدر و بسط وجه را در وجود خود نهادینه کرده بود؟ امید که با پیروی از سیره ی ارزشمند آن پیامبر بزرگ ، در عمل بتوانیم زینت‏ بخش دین مبین اسلام باشیم و دیگران را با رفتار خود ، به سوى دین و آیین محمدى صلى الله علیه و آله دعوت نماییم .

پى‏نوشت‏ها:

۱٫ احزاب / ۲۱٫

۲٫ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۵۱/ بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۲۱۰٫

۳٫ دلایل النبوه، ج ۱، ص ۳۱۲ به نقل از «محمد فى القرآن‏» ، ص ۷۴، سید رضا صدر.

۴٫ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۷۸، ح ۱۲۳٫

۵٫ همان، ج ۱، ص ۵۳۶، ح ۱۸۷٫

۶٫ کافى، ج ۲، ص ۴۹۱٫

۷٫ همان.

۸٫ همان، ج ۱، ص ۴۷/ بحار، ج ۱۶، ص ۲۹۹٫

۹٫ روضه الکافى، ص ۱۶۱٫

۱۰٫ بحار الانوار، ج ۱۶، صص ۱۴۸- ۱۵۳٫

۱۱٫ بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۹۴٫